Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 23

Guðrún Kvaran: Uppruni orðaforðans í „íslenskri orðabók"
11
læknisfræði, sálfræði o.s.frv. Alls eru sérmerkt svið 30. Ef sá orðaforði er skoðaður nánar
sést að mest er fengið af sviðum sem merkt eru dýrafræði og grasafræði. Eru það heiti á
alls kyns spendýrum, fuglum, fiskum og skeldýrum, trjám og jurtum. Samtals eru þessi
orð 84, þar af 38 sem hefjast á forliðnum dverg- eins og dvergdöðlupálmi, dverghœna,
dvergkisuostur (slæðingur af kisuostaættkvísl), dvergpáfagaukur og dvergpáskalilja.
Þetta kemur ekki á óvart þar sem þriggja handbóka af þessum sviðum er getið meðal
heimildarita.
38 orðum hefur verið bætt við úr kveðskap, fornum og nýjum, og 35 eru merkt sem
fomtog úreltmál. Afgangurinn af sérmerkta orðaforðanum skiptist á 15 svið. Allstóran
hluta þeirra orða sem merkt eru fomu máli eða eru úr fornum kveðskap má finna í
skýringum við Sýnisbók íslenskra bókmennta til miðrar átjándu aldar. Sýnisbókin var
lesin og er e.t.v. lesin enn í framhaldsskólum og skýringarheftið samið til notkunar við
kennsluna. Yngri kveðskaparorð er flest að finna í skýringum við íslenska lestrarbók
1750-1930 sem einnig var mikið notuð í efri bekkjum grunnskóla og í framhaldsskólum.
Skammstafanir eru nokkrar, 21 ef rétt er talið. Flestar era skammstafanir mæliein-
inga, en meðal annarra eru tvær bækur Biblíunnar, fyrirtækisheiti eins og DAS (Dval-
arheimili aldraðra sjómanna). Skammstöfun fornbréfasafns, Dl fyrir Diplomatarium
islandicum, er tilgreind, D.M. stendur fyrir þýskt mark, dós. fyrir dósent, dr. fyrir
doktor og dbnn. fyrir dannebrogsmaður.
Þegar sérmerkt orð og skammstafanir hafa verið dregin frá umframorðaforða ÍO
1963 eru um 150 orð eftir. Dæmi um flest þeirra finnast í meginsöfnum Orðabókar
Háskólans. Er þar aðallega um að ræða samsett orð og afleiðslur af ýmsu tagi. En ekki
fundust dæmi um öll orðin í seðlasöfnum Orðabókarinnar. Orðið dabbía, sem gefið er
upp í merkingunni ‘mikið sukk, fen’, finnst hvorki í ritmáls- né talmálssafni en aftur á
móti dabbíá sem einnig er í Blöndalsviðbæti notað um blautan og óhreinan fatnað. I
orðsifjabók Asgeirs Blöndals Magnússonar er aðeins orðið dabbía í fyrrgreindu merk-
ingunni. Önnur orð, sem ekki em í meginsöfnum Orðabókarinnar, em t.d. dásshali um
rak, kertiskveik, daunremmi um megnan óþef, stækju, dofralegur ‘þögull, drumbsleg-
ur’, dónsaralegur og drembildrylla notað í niðrandi merkingu um konu.
Um sum orðin eru aðeins til dæmi í talmálssafni en staðbundið orðafar er ekki merkt
sérstaklega í IO 1963. Þar má nefna orðin:
Talmálssafn Merking Fjöldi
dagmálaglýja ‘þegar birtir skyndilega um dagmál’ 2
darralegur ‘vígalegur’ 6
dissa ‘dúsa, dvelja um kyrrt’ 3
dofra ‘hika, gaufa, dunda við’ 2
dréli ‘drjóli, durgur’ 4
drogl ‘tafsöm ferð, droll’ 1
drósirna ‘gaufari, slóði’ 1
dröttólfur ‘slóði, skussi’ 1
dýfilsdagur ‘mannskaðadagur, 1. mars’ 1
dyndilbrokk ‘lull’ 3