Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 34

22
Orð og tunga
máli. Við getum t.d. virt fyrir okkur lýsingu orðsins fótur. Þar eru merkingarliðirnir
fimm talsins en eiginleg merkingarafbrigði raunar aðeins fjögur, því að síðasti tölulið-
urinn hefur yfirskriftina „ýmsar afleiddar merkingar í föstum samböndum“. I þessum
merkingargreinda kafla orðsgreinarinnar (A-lið) eru tilgreind ýmis orðasambönd. Undir
fremsta merkingarlið er látið duga að skýra merkinguna með yfirheitinu ganglimur, sem
reyndar er ekki að finna sem flettiorð í bókinni, og samheitinu löpp, en að öðru leyti
er stiklað á orðasamböndum (upp undir 20 talsins) sem öll fá sína merkingarskýringu.
En það reynist að vonum erfitt að fella öll orðasambönd sem upp koma undir merk-
ingargreininguna, og því er brugðið á það ráð að víkja verulegum hluta þeirra til hliðar
og skipta honum upp (í B-lið) eftir því hvaða forsetning eða atviksorð er í nágrenni
við nafnorðið, líkt og gert er við fyrirferðarmiklar sagnir (nema hvað þar er smáorðið
í orðasambandinu á eftir flettiorðinu). í heild eru tíunduð u.þ.b. 80 orðasambönd und-
ir flettiorðinu fótur. Það rof sem þannig verður í lýsingu orðsins veldur því að sum
orðasamböndin eru tilgreind í báðum hlutum greinarinnar:
fara áfætur
A. klæða sig
B. klæða sig
rísa á fœtur
A. standa upp
B. 1) standa upp, 2) hefjast handa, byrja
bregða fœti fyrir e-n
A. reyna að fella e-n með fætinum
B. gera e-m grikk
stinga viðfótum
A. nema skyndilega staðar, stöðva (sig)
B. kippa að sér hendinni með e-ð, hætta við e-ð
Endurtekningarnar eru sem sé ekki bundnar við tvö eða fleiri flettiorð. Það bólar einnig
á þeim innan einnar og sömu orðsgreinar, að hluta til þannig að merkingarafbrigði
greinast að, hvort sem það er viljandi eða óviljandi gert. Enn fáum við staðfestingu á
því að orðasamböndin fá að leika lausum hala í orðabókartextanum, sé ekki sérstaklega
að því gætt að setja þeim skorður og taka afstöðu til þess hvaða stöðu þau eigi að hafa
gagnvart öðrum einingum textans og þá sérstaklega merkingarskýringunum. Og okkur
þarf í rauninni ekki að blöskra þótt veigamikil orð eins og orðiðfótur dragi að sér niörg
orðasambönd, talan 80 er þar ekkert hámark þó að okkur geti þótt nóg um þann fjölda í
ÍO. Ég get nefnt að í heildarskrá um orðasambönd úr dæmum í ritmálssafni Orðabókar
Háskólans, sem nú er verið að vinna að, er þegar að finna u.þ.b. 500 orðasambönd með
orðinufótur, og eru þó hvergi nærri öll kurl komin til grafar. Öll geta þau haft sitt gildi,
þótt varla komi til greina að tilgreina nema lítinn hluta þeirra í lýsingu orðsins fótur í
eiginlegum orðabókartexta, hversu efnismikil sem slík orðabók kynni að vera.