Orð og tunga - 01.06.1998, Síða 36

24
Orð og tunga
Þau efnisatriði í orðabók, sem talin eru til orðasambanda, eru harla ólík innbyrð-
is. Föst orðasambönd, eins og orðtök, eru mun sjálfstæðari einingar en orðastæður,
sem fyrst og fremst vitna um dæmigerð fylgdarorð einstakra orða. Sá greinarmunur
á að koma skýrt fram í orðabókartextanum. Og á sama hátt þarf að skerpa muninn á
orðasamböndum og frjálsum notkunardæmum, sem gegna því hlutverki að birta eða
staðfesta tiltekin einkenni, og gjarna mörg einkenni í senn, svo sem setningargerð,
fallstjórn, merkingu eða stílblæ. Gagnsemi notkunardæma takmarkast ekki við lýsingu
stakra orða, þeirra er einnig þörf til stuðnings orðasamböndum í ríkari mæli en tíðkast
hefur. Gæta þarf samræmis í framsetningu, bæði að því er varðar búning þeirra orða-
sambanda, sem birt eru undir fleiri en einu flettiorði, og þann greinarmun sem gera
þarf á föstum og breytilegum liðum innan orðasambanda. Frá sjónarmiði notenda er
mikilvægt að hafa sem greiðastan aðgang að orðasamböndum og lýsingu þeirra. Það
má að nokkru leyti tryggja með því að tilgreina fleiryrtar flettur, einkum þegar í hlut
eiga stirðnuð orðasambönd með merkingareinkennum stakra orða. Notendum kæmi
best að geta gengið beint að lýsingu sambanda eins og statt og stöðugt, um síðir, þess
vegna, af því að og alls staðar án þess að geta sér til urn undir hvaða flettiorð þeim er
skipað og þurfa síðan að athuga hvar þau er að finna í viðkomandi orðsgrein. Reyndar
má segja að þetta eigi einnig við um mörg orðtök, þegar þau eiga sér fastan búning.
Orðtökin geta þó varla orðið fullkomlega sjálfstæð uppflettiatriði í prentaðri orðabók,
raunhæfara er að hugsa sér að þau séu að öðru jöfnu aðeins tilgreind undir einu flettiorði
og þá eftir ákveðnum reglum, t.d. undir fremsta eða gildasta nafnorði sé það fyrir hendi,
annars undir gildustu sögn (aðalsögn), ef þess er heldur ekki kostur þá undir lýsingar-
orði o.s.frv. Slíkt fyrirkomulag er vel þekkt og víða reifað, bæði í almennri umfjöllun
um orðtök og lýsingu þeirra og í greinargerðum með einstökum orðabókum (sjá m.a.
Svensén 1987:208-211). Til greina kemur að skipa orðtökum í sérstakan bálk innan
orðsgreinarinnar svo að þau blandist ekki óheppilega saman við önnur efnisatriði, en
það má einnig fara með hvert og eitt orðtak sem sjálfstæðan tölulið í samhengi við
merkingargreiningu orðsins. Ef hugsað er til rafrænnar orðabókar er hægara um vik að
birtaorðtök sem sjálfstæðareiningar, sem mest óháðar einstökum flettiorðum, og hugsa
sér að notendur geti nálgast þau milliliðalaust. Og notendum prentaðrar orðabókar væri
jafnvel hagur í því að geta gengið að eins konar orðtakaskrá til viðbótar við flettiorða-
skrána með vísunum til þeirra flettiorða þar sem einstök orðtök og lýsingu þeirra er að
finna. Að öllu þessu verður að hyggja við þá endurskoðun á ÍO sem nú er fram undan.