Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 42

30
Orð og tunga
um flettiorðin fram á skipulegan hátt. Vissulega má segja að orðflokkurinn sé langmik-
ilvægastur setningafræðilegra upplýsinga, og hans er vitaskuld getið; en fleira kernur
til, einkum í sögnum, eins og Jón Hilmar Jónsson benti á í ritdómi sínum (1985:204):
Helstu einkenni sem koma til álita við lýsingu og liðgreiningu íslenskra
sagnorða auk merkingarþáttarins eru áhrifsgildi (hvort sögnin kemur fram
sem áhrifssögn eða er áhrifslaus), fallstjórn (þar sem um áhrifssögn er að
ræða), aðgreining germyndar og miðmyndar, sérstaða Iýsingarhátta
(nútíðar og þátíðar), ópersónuleg notkun og staða sagnarinnar með
fylgiorði eða fylgilið (þ.e. notkun hennar með nátengdu atviksorði eða
forsetningu).
Nokkru síðar í ritdómnum segir Jón Hilmar (1985:205): „í OM [þ.e. ÍO] er litið
framhjááhrifsgildiogfallstjórnvið lýsingu sagnorða [...]. í OMeru þessirþættirlátnir
birtast í þeim notkunardæmum sem fylgja skýringarorðunum [... ].“
Vissulega er oft hægt að sjá af notkunardæmum hvort tiltekin sögn tekur tvö, eitt
eða ekkert andlag, og hvort hún stjórnar þolfalli, þágufalli eða eignarfalli, en slíkar
upplýsingar eru ekki settar fram á skipulegan hátt, og stundum vantar þær með öllu eða
eru of óljósar til að koma notendum að nægu gagni. Tökum dæmi af nokkrum tveggja
andlaga sögnum; fyrst sögnum sem taka þágufall og þolfall, í þessari röð:
(9) a. gefa; hún gafmér bókina
b. lána; lána e-m e-ð, lána út; e-ð er lánað e-m
c. leigja; leigja e-m e-ð
d. færa; færa e-m e-ð, fœrafóm, fœra kvœði
e. fá; fá e-m e-ð
f. afhenda; ‘láta af hendi; fá e-m e-ð í hendur’
g. rétta; hann rétti mér bókina; rétta e-ð að e-m
h. senda; senda e-n til e-s, senda eftir e-m; senda e-n á e-n
Hér skortir talsvert á nægilegar upplýsingar. Um flestar sagnanna eru aðeins sýnd
notkunardæmi þar sem þær taka bæði þágufall og þolfall, en þó er oft hægt að sleppa
þágufallsandlaginu með sumum þeirra, t.d. gefa, lána og leigja, án þess að það komi
fram í dæmunum. Það er m.ö.o. enginn munur gerður á þessum sögnum og fá og fœra,
sem hvorugu andlaginu geta sleppt, nema merking breytist. Sagnirnar rétta og senda eru
hliðstæðar að því leyti að þær verða að taka þrjá rökliði, en í stað þágufallsandlagsins
er hægt að setja forsetningarlið. senda er hins vegar alls ekki gefin sem tveggja andlaga
sögn, þ.e. sambandið senda e-m e-ð. Um afhenda er ekkert notkunardæmi.
Sagnirnar rœna, stela og svipta eru nokkuð svipaðrar merkingar; allar merkja þær
að taka e-ð frá e-m. Því mætti búast við að þær gengju inn í sömu sambönd, en því fer
fjarri; þær haga sér hver með sínu móti. svipta verður að taka tvö andlög (þegar hún
vísar til persónu; ath. hins vegar svipta sœnginni afrúminu), og þannig er hún líka sýnd;
svipta e-n e-u. rœna er aðeins sýnd með tveimur andlögum; rœna e-n e-u. Hún er þó
væntanlega miklu oftar aðeins með einu andlagi, þ.e. rœna e-u, og oft reyndar með
forsetningarlið með frá e-m líka. Þetta má bera saman við sögnina stela, sem er sýnd
sem stela e-u, stela frá e-m, stela e-n e-u. Síðasta dæmið er gefið athugasemdalaust,