Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 29

Jón Hilmar Jónsson:
Glíman við orðasamböndin
Inngangur
Almennar orðabækur bera það ekki með sér, a.m.k. ekki við fyrstu sýn, að orðin séu
ýkja háð samhengi við önnur orð í ræðu og riti, miklu fremur virðist lögð áhersla á að
þau séu hvert um sig sjálfstæð og óháð eining sem gera má skil hverri út af fyrir sig.
Vægi flettiorðanna sem slíkra, þéttleiki þeirra og stafrófsröðunin ýtir líka undir þennan
skilning, lýsing hvers orðs myndar afmarkaða og sjálfstæða orðsgrein, og eðlileg krafa
um samræmi stuðlar að því að orðsgreinarnar fá næsta áþekkt svipmót, hvaða orð sem
á í hlut. Og því er ekki að neita að drjúgum hluta flettiorðanna virðist mega lýsa og er
lýst án þess að setningarlegt samhengi komi við sögu. Oft nægir t.d. að segja deili á
merkingu orðins eða skilgreina það hugtak sem að baki býr. En orðabækur leyna á sér,
eins og við vitum, og þegar betur er að gáð kemur í ljós að víða er setningarlegt samhengi
orðanna áberandi þáttur í þeirri efnisheild sem orðsgreinin myndar. Raunar gætir áhrifa
samhengisins víðar en þar sem það blasir beinlínis við, oft eiga merkingarbrigðin sér
t.d. samsvörun og undirrót í mismunandi setningarumhverfi þótt það sé ekki rakið
í orðlýsingunni. Þegar orðabókarlýsing er reist á beinum notkunardæmum, hvort sem
þau eru sótt í hefðbundin seðlasöfn eða einhvers konar dæmasarp úr tölvutækum textum,
svo sem orðstöðulykla, verða áhrif samhengisins ákaflega áþreifanleg og áleitin, og það
getur verið einn meginvandi orðabókarhöfundar að gæta hófs og stillingar í meðferð og
túlkun dæmanna, tilgreina orðasambönd og notkunardæmi á viðeigandi hátt í textanum
og nýta heimildardæmin til leiðsagnar um merkingaraðgreiningu.
Staða orðasambanda í orðabókartextanum
Það sem ræður mestu um að orðasambönd eru ekki fjarska áberandi í heildarmynd
almennra orðabóka er sú meginregla, sem almennt tíðkast og er m.a. viðhöfð í íslenskri
orðabók (hér eftir ÍO), að flettur skuli annaðhvort vera einyrði, sem ég leyfi mér að
kalla svo, þ.e.a.s. heil stök orð, eða orðhlutar, þ.e. forliðir eða bakliðir sem gegna
skýru merkingar- eða orðmyndunarhlutverki. Orðasambönd eru hins vegar ekki flettu-
gerð (sem fleiryrði), hversu föst og órjúfanleg sem þau eru, heldur ævinlega tilgreind
17