Orð og tunga - 01.06.1998, Page 43

Eiríkur Rögnvaldsson: Málfræði í íslenskri orðabók: Hvernig og til hvers?
31
en þó þykir ástæða til að skýra það sérstaklega; ‘stela e-u frá e-m’. Aftast í flettunni,
undir lh.þt. stolinn, er svo gefið vera stolinn e-u, sem væntanlega er úr Þrymskviðu;
Xw er stolinn hamri. Hér ber hins vegar svo við að sambandið er merkt sem fornt eða
úrelt mál.
Undir biðja er nefnt biðja e-s og biðja um e-ð, svo og biðja e-n bónar, en hins
vegar ekki biðja e-n um e-ð. Undir óska kemur óska sér e-s og óska e-m allra heilla,
en ekki óska e-s eða óska eftir e-u. — Sagnirnar kjósa, skipa og ráða geta hagað sér
svipað; það er hægt að kjósa e-n forseta, skipa e-n sýslumann og ráða e-n vinnumann.
Ekkert þessara sambanda er gefið í 10.
Undir sögninni hjálpa eru gefin samböndin hjálpa e-m með e-ð, hjálpa e-m við e-
ð; hjálpa upp á e-n; hjálpa til. Hins vegar er ekki gefið hjálpa til við e-ð, og ekki heldur
hjálpa e-m eitt og sér. liðsinna er aðeins sýnd sem liðsinna e-m, ekki liðsinna e-m
með/við e-ð. aðstoða fær engin notkunardæmi, en er skýrt sem ‘hjálpa, veita aðstoð’.
Af merkingarlegum ástæðum gætu menn ímyndað sér að sögnin stýrði þágufalli, en svo
er ekki.
Notkun skammstöfunarinnar óp, sem stendur fyrir ópersónulega notkun, er nokkuð
á reiki. Hún er annars vegar notuð með sögnum sem ekki hafa neitt merkingarlegt
frumlag, eins og ýmiss konar veðurfarssögnum; og svo með sögnum sem taka auka-
fall í stað nefnifallsfrumlags. Sagnirnar hvessa, snjóa, og margar fleiri, fá hana, en
hins vegar ekki rigna. Fyrst hélt ég að það væri vegna þess að með rigna er bæði
hann og það gefið sem hugsanlegt frumlag, en svo kom í ljós að undir hvessa er að
finna dæmið enn hvessir hann. langa, vanta, finnast, þykja o.m.fl. fá óp, en ekki líka,
leiðast, virðast, sýnast, hraka o.s.frv. Verra er að ekki kemur alltaf fram hvaða fall
þessar sagnir taka. Þannig er t.d. gefin sögnin fatra óp, í merkingunni ‘fata, skjátl-
ast’; en henni fylgja engin notkunardæmi, þannig að ekki sést hvort hún tekur þf. eða
þgf-
Notkun skammstöfunarinnar mm, fyrir miðmynd, er í meira lagi vafasöm. Þannig eru
flestar eða allar sagnmyndir sem enda á -st settar undir germyndina, sé hún á annað borð
til, óháð því hversu náinn merkingarskyldleikinner, og jafnvel þótt germyndin sé miklu
sjaldgæfari. Þetta gildir um sagnir eins og farast, undir fara, skjátlast, undir skjátla,
mistakast, undir mistaka, leiðast, undir leiða, vingast, undir vinga, og ótalmargar aðrar.
Að vísu fær ferðast að vera sjálfstæð uppflettimynd. Eins og Jón Hilmar Jónsson benti
á í ritdómi sínum (1985:205) leiðir þetta til þess að miðmyndin lendir mjög útundan,
bæði um merkingarskýringar og notkunardæmi.
Miðmyndirnar/i/;/;a.sr, sýnast og virðast eru hliðstæðar um margt. Nokkur sambönd
eru sýnd um hverja þeirra, en þó ekki mérfinnst/sýnist/virðist hann vera góður, og ekki
heldur mérfinnst að hann sé góður, hann sýnist/virðist vera góður. Með miðmyndinni
leiðast er aðeins sýnt sambandið mér leiðist, en ekki mér leiðist e-ð.
Æskilegt er að fram komi ef möguleg setningarstaða orða er á einhvern hátt tak-
mörkuð eða óvenjuleg út frá því sem við er að búast. Svo virðist þó sjaldnast vera. Þar
rná nefna lo. hugsi, sem ekki getur staðið hliðstætt; þótt hægt sé að segja hann er hugsi
er ekki hægt að segja *þetta er hugsi maður. Athugið að hugsi er skýrt með ‘hugsandi’,
en það orð hagar sér öðruvísi.