Orð og tunga - 01.06.1998, Blaðsíða 67

Ari Páll Kristinsson: Málræktarhlutverk almennrar íslenskrar orðabókar
55
við skriftir og getur því oft þurft á því að halda að vita hvernig aðrir líta á álitamál
í málfari; hvort þetta eða hitt sé metið sem gott eða vont mál í því málsniði sem um
ræðir. Flestar spurningar snúast líkast til um það málsnið sem hæfir ritmáli til birtingar
eða formlegu talmáli. Þeir sem fá ekki leiðsögn um slíkt í orðabókinni sinni þurfa þá
að leita annað eftir henni. Því ættu ritstjórar og útgefendur íslenskrar orðabókar ekki
að reyna að sinna þessu verkefni? Þegar málfarslegum leiðbeiningum er komið að í
almennri íslenskri orðabók er óþarfi að líta svo á að þar sé „menningarstofnunin“ að
troða mati sínu upp á einhverja sem ekki hafa á því áhuga. Nær væri að segja að hér
sé um að ræða þjónustu sem notendum bókarinnar stendur til boða. Þeir sem láta sér í
léttu rúmi liggja hvort málnotkun þeirra fylgir hefðum samfélagsins um mat á góðu og
slæmu málfari eða ekki eru fremur ólíklegir til að fletta slíku upp í orðabók hvort eð
er til að leita sér leiðbeiningar. Þeir mundu þá fremur nota bókina einungis til að fletta
upp merkingu orða sem þeir rekast á o.s.frv. Málvöndunarþáttur íslenskrar orðabókar
ætti því ekki að þurfa að þvælast fyrir annarri notkun ef svo má segja. Þó veldur hver á
heldur. Ekki má gleyma því að mat á málfari er vandasamt og hyggilegra að fara með
löndum. Einstaklingssmekkur ætti ekki að ráða of miklu. Reyndar vill til að öfgalaus og
hófsöm málhreinsunar- og málverndarstefna nýtur stuðnings alls þorra þjóðarinnar, að
því er séð verður, svo að ólíklegt er að ritstjórar lendi í meiri háttar illdeilum eða þjóðin
klofni í þessum efnum. Ef hægt er að tala um niðurstöðu hjá mér um þessa spurningu er
hún væntanlega á þá leið að þjóðin vilji líkast til kaupa, eiga og nota orðabók þar sem
einhvers konar mat á málfari er að finna; spurning hins vegar hversu áberandi þáttur
þetta ætti að vera í almennri íslenskri orðabók. Það getur m.a. farið eftir því hvaða
framboð er á slíku efni á markaði hér. Ef til vill mætti hugsa sér að almenn íslensk
orðabók þyrfti ekki eins mikið að taka á málvöndunarþáttum ef þeim væru gerð ýtarleg
skil í öðrum bókum á markaði og þá e.t.v. sérstökum orðabókum með málfarsleiðbein-
ingum. Það er sem sé ekki fyrir fram sjálfgefið mál að almenn íslensk orðabók leggi
ofuráherslu á málvöndunar- eða málfarsleiðbeiningaþáttinn í þessum skilningi, þ.e. ef
þess má vænta að notendur hafi aðgang að slíku efni í sérstökum öflugum orðabókum
eða handbókum, sérstaklega ef um er að ræða traust og viðamikil rit sambærileg að
vöxtum við t.d. Orðastað eða Merg málsins. En hvað sem annarri útgáfu líður munu
notendur ávallt líta til almennrar íslenskrar orðabókar sem fyrirmyndar auk þess sem
notendur hafa ekki nærri alltaf tiltækarbestu bækur á hverju notkunarsviði og þeir láta
sér því nægja það sem hendi er næst. Frá sjónarhóli notandans er ákjósanlegt að hafa
aðgang að sem flestum mikilvægum upplýsingum á sama stað og það á ekki síst við um
leiðbeinandi atriði af því tagi sem hér um ræðir. Almenn íslensk orðabók getur aldrei
skotið sér undan þessu hlutverki með öllu í okkar málsamfélagi. Það væri líklega alveg
sama hve vandlega væri tekið fram í formála hvaða öðru hlutverki slík stórbók ætti að
gegna að mati höfunda, margir notendur ættu eftir að gera hana að Biblíu sinni eftir
eigin hugmyndum og hentugleikum. Eftir því sem Valerij Berkov hélt fram á fundi á
vegum íslenska málfræðifélagsins 3. október 1997 (sjá bls. 61 í þessu hefti) les aldrei
nokkur maður það sem stendur í formála orðabóka og þar mælti maður af langri reynslu
og að því er virtist svolítið biturri.