Morgunblaðið - 09.02.2017, Qupperneq 20

FRÉTTASKÝRING
Anna Lilja Þórisdóttir
Ingveldur Geirsdóttir
Vanræksla og ofbeldi. Á Kópavogs-
hæli bjuggu fötluð börn sem áttu
sér fáa málsvara og skilningsleysi á
sértækum þörfum þeirra varð til
þess að þau voru beitt ómann-
úðlegum refsingum. Skýrsla vist-
heimilanefndar um vistun barna á
Kópavogshæli
árin 1952-1993,
sem kynnt var í
fyrradag, hefur
vakið óhug
margra og vakið
margar spurn-
ingar um aðbún-
að fatlaðra barna
og þá starfsemi
sem fram fór á
Kópavogshæli.
„Þetta stofn-
anaumhverfi var ekki boðlegt fyrir
neinn, hvað þá börn. Þetta var ekki
heimili,“ segir Hrefna Haralds-
dóttir þroskaþjálfi, ein þeirra sem
rætt er við í skýrslunni, en hún
starfaði á Kópavogshæli í nokkur
ár í lok 6. áratugarins og byrjun
þess 7.
„Ég byrjaði að vinna þar 17 ára
gömul, árið 1959, fór síðan í gæslu-
systranámið og lauk því 1962,“ seg-
ir Hrefna, en það nám var und-
anfari þroskaþjálfanámsins og var
kennt á Kópavogshæli.„Ég sá svo
margt sem mér fannst ekki í lagi,
t.d. að þarna voru börn inni á full-
orðinsdeildum með fólki sem átti
við ýmsa mjög alvarlega erfiðleika
að stríða. En það sem mér fannst
sárast var að foreldrum var haldið
frá börnunum sínum, það mátti
bara heimsækja þau í tvo tíma á
sunnudögum og ef fólk vildi koma
utan þess tíma þurfti að sækja um
það sérstaklega. Það var ekki sjálf-
sagt að koma í heimsókn hvenær
sem var.“
Hrefna segir að eitt atvik hafi
setið í henni öðrum fremur. „Þarna
var lítil stúlka sem var utan af
landi. Ég skrifaði niður í nokkra
daga hvernig henni leið og hvað
hún var að gera, þetta var n.k. dag-
bók, og sendi foreldrum hennar
það. Þau voru mjög glöð að fá
þetta, en einhver klagaði mig fyrir
stjórnendunum og ég var skömm-
uð. Mér var sagt að þetta væri
vont fyrir barnið og foreldrana.“
Eftir að hafa lokið námi sem
gæslusystir fór Hrefna til Dan-
merkur þar sem hún starfaði með
fötluðum börnum og kynntist þar
annarri aðferðafræði en hér var við
lýði. „Þar umgengust foreldrar
börnin miklu meira, þau voru bæði
í skólum og leikskólum og fengu
ýmiskonar markvissa örvun. Ég fór
síðan aftur til Íslands, fór aftur að
vinna á Kópavogshæli og vonaðist
til að þessi þekking mín frá Dan-
mörku myndi nýtast og verða til að
breyta starfseminni. En það var
enginn grundvöllur fyrir því og ég
var oftar en einu sinni „tekin á
teppið“, eins og við kölluðum það
fyrir að ræða þessar hugmyndir.
Ég hætti fljótlega að vinna þarna.“
Ómanneskjulegt umhverfi
Í skýrslunni kemur fram að
börnin á Kópavogshæli hafi fengið
litla sem enga formlega kennslu, en
menntun þeirra sem dvöldust á
slíkum stofnunum var á ábyrgð
heilbrigðisyfirvalda en ekki
fræðsluyfirvalda. Árið 1967 var þó
ráðinn einn kennari á staðinn og
átti hann að kenna öllum, bæði
börnum og fullorðnum „í samræmi
við getustig þeirra“, eins og segir í
skýrslunni. Ekkert eftirlit var með
þessari kennslu. Hrefna tekur und-
ir þetta. „Börnin fengu enga skóla-
göngu og það var ekki einu sinni í
umræðunni að breyta því, það
gerðist ekki fyrr en nokkrum árum
síðar.“ En hvað um markvissa örv-
un, var hún í boði fyrir börnin á
Kópavogshæli? „Nei, og það var lít-
il örvun í umhverfinu þar. Maður
sá varla leikföng þarna.“
Börnin á Kópavogshæli fóru ekki
í skóla, þau áttu fá eða engin leik-
föng og fengu enga markvissa örv-
un – hvað gerðu þau allan daginn?
„Það var fátt. Það var t.d. ekki tal-
ið gott að fara mikið með þau í
ferðir út fyrir staðinn, það átti að
vernda þau og umhverfið með því
að láta þau vera sem mest heima
við. Þarna var garður með hárri
girðingu, þau fóru stundum út.
Annars var bara beðið eftir matn-
um. En það þarf að hafa í huga að
þarna var kannski ein manneskja,
oft ung og ófaglærð, með umsjón
með 14-15 manns bæði börnum og
fullorðnum með ýmiss konar fötl-
un.“
Hrefna segir það vera sína upp-
lifun að flest starfsfólkið sem hún
starfaði með á Kópavogshæli hafi
gert sitt besta, en verkefnið hafi
einfaldlega verið stórt og flókið og
mikið hafi verið lagt upp úr því að
vera innan fjárhagsramma. Í því
skyni var gjarnan undirmannað.
„En ég verð samt að segja að
þarna starfaði alls konar fólk og
líklega var þetta ekki starf fyrir
alla sem unnu þarna. Umhverfið
var ómanneskjulegt og kallaði
kannski fram einhverjar hliðar hjá
fólki, eins og kemur fram í skýrsl-
unni þar sem sagt er frá ljótum at-
vikum.“
Hugsar oft um börnin
Í skýrslunni kemst vistheimila-
nefnd að þeirri niðurstöðu að heil-
brigðisráðuneytið hafi vanrækt eft-
irlitsskyldur sínar með því að
marka ekki skýra stefnu og setja
Þetta var
ekki boðlegt
fyrir börn
Hrefna
Haraldsdóttir
 Á Kópavogshæli var enginn skóli,
lítið um leikföng og engin örvun
Vistheimilanefnd er þeirrar skoðunar að alvarlegasti vandinn […]
hafi falist í skortinum á að sinna heildstætt grunnþörfum barna
sem þarna voru vistuð, eins og að veita þeim ekki fullnægjandi
meðhöndlun og meðferð, tilfinningalegt atlæti, vitsmunalegan
þroska, menntun, félagsleg samskipti og tómstundir.
(Úr skýrslu vistheimilanefndar)
20
MORGUNBLAÐIÐ FIMMTUDAGUR 9. FEBRÚAR 2017
Ríkissjóður hefur greitt út tæpa
2,2 milljarða í sanngirnisbætur til
914 einstaklinga, af rúmum 2,3
milljörðum sem hann hefur skuld-
bundið sig til að greiða. Í
geymslu eru bætur að fjárhæð
150 milljónir en þær verða að
mestu greiddar út á árinu 2018
og eru einkum tilkomnar vegna
Landakotsskóla, samkvæmt upp-
lýsingum frá Halldóri Þormari
Halldórssyni, umsjónarmanni
sanngirnisbóta hjá embætti sýslu-
mannsins á Norðurlandi eystra.
Samkvæmt lögum um sanngirn-
isbætur geta einstaklingar, sem
voru vistaðir sem börn á vist-
heimilum á vegum hins opinbera
um og eftir síðustu öld og urðu
fyrir ofbeldi eða annarskonar
illri meðferð á meðan á vistuninni
stóð, sótt um að fá greiddar sann-
girnisbætur úr ríkissjóði. Ef vist-
maður er látinn geta börn hans
sótt um bæturnar með sama
hætti. Undanþáguákvæði eru í
lögunum um að heimilt er að
ákveða að aðrar skýrslur en
skýrslur vistheimilanefndar verði
lagðar til grundvallar því að
krafa um sanngirnisbætur verði
tekin til meðferðar, eins og í máli
Landakotsskóla.
Fyrstu sanngirnisbæturnar
voru greiddar út í mars árið 2011
en innköllun á bótakröfum frá
vistmönnum og bótagreiðslum er
nú lokið vegna níu vistheimila,
það eru; Breiðavík, Kumb-
aravogur, Heyrnleysingjaskólinn,
Reykjahlíð, Bjarg, Silungapollur,
Jaðar og Upptökuheimili ríkisins.
Haustið 2016 var ákveðið að
kalla eftir kröfum frá fyrrver-
andi nemendum Landakotsskóla á
grundvelli skýrslu rannsókn-
arnefndar Kaþólsku kirkjunnar.
Ekki hefur verið tekin ákvörð-
un um greiðslu bóta vegna
skýrslunnar um Kópavogshælið.
Hámarksupphæð 7,2 m.kr.
Borist hafa í heild 960 umsókn-
ir um sanngirnisbætur og hefur
greiðsla bóta farið fram í 914 til-
vikum. Ástæður fyrir höfnun um-
sóknar eru oftast að engar upp-
lýsingar finnast um að
viðkomandi hafi verið á þeirri
stofnun sem um ræðir, sótt er um
bætur vegna stofnunar sem fellur
ekki undir lögin, viðkomandi
dvaldi á stofnuninni í mjög
skamman tíma, umsóknin barst of
seint og bótakrefjandi dvaldi á
stofnuninni eftir að hann náði
lögræðisaldri.
Hámarksupphæð bóta er í dag
914 hafa fengið
sanngirnisbætur
AUKIN ÞJÓNUSTA
VIÐ EIGENDUR VW
• Bílson er sérhæft og vottað þjónustuverkstæði sem
uppfyllir allar ströngustu kröfur Volkswagen.
• Fullkomin forgreiningarstöð þar sem greina má flest
allt um ástand bílsins og gæði.
• Bílson hefur gæðavottun Bílgreinasambandsins með gæðaúttekt frá BSI á Íslandi auk
starfsleyfis til endurskoðunar frá Samgöngustofu.
Við leitumst við að vera samstíga því besta í Evrópu.
Komið, sjáið og sannfærist.
Kletthálsi 9 • 110 Reykjavík • Sími 568 1090 • bilson@bilson.is • bilson.is
Kletthálsi 9 • Sími 568 1090
- V E R K S T Æ Ð I Ð -
Skýrsla Vistheimilanefndar um vistun barna á Kópavogshæli