Skírnir - 01.09.2014, Page 37

261átök um þjóðhöfðingjavald …
Framboð Ólafs Ragnars hafði frá upphafi mikinn byr meðal
kjósenda. Jarðvegurinn fyrir málflutning hans var vissulega frjór.
Að mínu mati réð þó úrslitum að kosningabarátta hans var meist-
aralega útfærð, kraftmikil og fagleg. Miklum fjármunum var til
kostað. Árangurinn var líka glæsilegur — maður af jaðri íslenskra
stjórnmála var orðinn forseti Íslands.
Nýr forseti andspænis valdamiklum forsætisráðherra
Að loknum forsetakosningum 1996 var komin upp býsna athyglis-
verð staða í stjórnmálum landsins sem rekja má til stjórnskipunar
forsetaþingræðis. Þar er í reynd að finna tvö valdakerfi: Annars
vegar valdakerfi þjóðkjörins forseta lýðveldisins, sem hefur sjálf-
stætt umboð frá þjóðinni, og hins vegar valdakerfi þingstjórnar sem
fær eigið umboð í þingkosningum. Ríkisstjórn landsins situr einnig
í skjóli Alþingis.
Fyrirfram var ekki gerlegt að segja fyrir um valdahlutföll milli
forseta Íslands og forsætisráðherra. Engu að síður er ljóst að staða
Ólafs Ragnars Grímssonar sem forseta var í upphafi fremur veik.
Vissulega hafði hann rekið mjög árangursríka kosningabaráttu og
unnið mikinn og óvæntan sigur. En gatan fram undan var ekki greið
fyrir hinn nýkjörna forseta sem vildi augljóslega láta til sín taka.
Aðstæður í íslenskum stjórnmálum höfðu t.d. einfaldlega breyst
mjög frá þeim tíma er oft var kallað eftir afskiptum forsetans af
myndun nýrrar ríkisstjórnar. Fyrri forsetar höfðu jafnvel leikið
lykil hlutverk við stjórnarmyndun, enda voru stjórnarmeirihlutar
gjarnan mjög ósamstæðir og stjórnarskipti tíð. Þar að auki höfðu
tveir fyrstu forsetarnir mjög eindregnar skoðanir á því hvaða stjórn-
málaflokkar ættu að vera í ríkisstjórn og hverjir ekki. Kristján Eld-
járn hafði gætt óhlutdrægni við stjórnarmyndanir og Vigdís Finn -
bogadóttir fylgt hans fordæmi. Kristján hafði samt mikil afskipti af
stjórnarmyndunum, enda mikill óstöðugleiki í íslenskum stjórn-
skírnir
til fyrirkomulags á kosningu forseta hins fyrirhugaða lýðveldis. Um 70% vildu
þjóðkjör hans en 20% að Alþingi kysi forseta landsins. 10% tóku ekki afstöðu.
Sbr. Torfi Ásgeirsson 1943: 13–14.
Skírnir Haust 2014 umbrot.qxp_Layout 1 6.10.2014 13:19 Page 261