Skírnir - 01.09.2014, Side 39

263átök um þjóðhöfðingjavald …
Í kosningum 1995 tapaði Sjálfstæðisflokkurinn undir forystu
Davíðs lítilsháttar fylgi en var sem fyrr langstærsti flokkur lands-
ins, gat reyndar myndað meirihlutastjórn hvort sem var með
Alþýðu flokki eða Framsóknarflokki. Hins vegar var ómögulegt
að mynda meirihlutastjórn tveggja flokka án Sjálfstæðisflokksins.
Davíð Oddsson ákvað að endurnýja ekki stjórnarsamstarfið við
Alþýðu flokkinn heldur mynda stjórn með Framsóknarflokknum.
Hvorki 1991 eða 1995 gegndi forseti Íslands neinu markverðu
hlutverki í stjórnarmyndun. Í fyrsta sinn síðan 1967 gegndi sami
maður starfi forsætisráðherra annað kjörtímabilið í röð. Stöðug-
leiki var að komast á eftir langt umrótstímabil í íslenskum stjórn-
málum.18
Árið 1994 urðu þáttaskil í afstöðu forseta Íslands til 26. gr.
stjórnarskrárinnar. Eftir miklar deilur um aðild Íslands að hinu Evr-
ópska efnahagssvæði (EES) hafði Alþingi í byrjun árs samþykkt
aðildina. Forseti Íslands var undir miklum þrýstingi: Annars vegar
frá forystumönnum ríkisstjórnarinnar, Davíð Oddssyni forsæt-
isráðherra og Jóni Baldvin Hannibalssyni utanríkisráðherra, en hins
vegar frá fólki sem hvatti forsetann til að staðfesta ekki frumvarpið.
Mörgum fannst málið snerta fullveldi landsins og þá ætti þjóðin að
hafa síðasta orðið. Vigdís Finnbogadóttir staðfesti samninginn og gaf
út yfirlýsingu þar sem hún sagði meðal annars að forseti Íslands ætti
aldrei að ganga gegn ákvörðunum hins þjóðkjörna Alþingis. Í yfir -
lýsingunni var bent á lýðræðislegt umboð Alþingis en ekkert
minnst á lýðræðislegt umboð og vald hins þjóðkjörna forseta; ein-
ungis bent á að forveri Vigdísar á forsetastóli, Sveinn Björnsson,
hefði fengið beiðni árið 1946 um að beita 26. gr. stjórnarskrárinnar
skírnir
grunn. Ég hef heldur ekki sama yfirburðavaldið. Þá á ég við hið beina boðvald sem
ég hafði sem borgarstjóri. Hver ráðherra í ríkisstjórn hefur fullt vald yfir sínu
ráðuneyti. Að forminu til getur forsætisráðherra ekki skipað honum fyrir. Þess
vegna er vald forsætisráðherra fremur í formi áhrifavalds en boðvalds, þótt hvort
tveggja sé auðvitað fyrir hendi.“
18 Í tíð Kristjáns Eldjárns forseta Íslands (1968–1980) voru sex forsætisráðherrar
við völd en einungis einn þeirra, Ólafur Jóhannesson, oftar en einu sinni. Á valda-
tíma Vigdísar Finnbogadóttur (1980–1996) voru forsætisráðherrarnir þrír fram til
1991 þar af einn, Steingrímur Hermannsson, samtals í sjö ár en í fjórum ríkis-
stjórnum.
Skírnir Haust 2014 umbrot.qxp_Layout 1 6.10.2014 13:19 Page 263