Skírnir - 01.09.2014, Side 40

til að fram færi þjóðaratkvæðagreiðsla um Keflavíkursamninginn, og
Sveinn hefði neitað að verða við þeirri ósk.19
Árið 1994 birtist ritgerð eftir Þór Vilhjálmsson prófessor í
lögfræði við Háskóla Íslands. Ef segja má að málflutningur Vigdísar
Finnbogadóttur hafi verið „kveðjuathöfn“ eftir (meint) andlát 26.
greinar var ritgerð Þórs „greftrun“ málskotsréttar forseta Íslands.
Þór taldi sig nefnilega sanna að forseti Íslands bryti gegn stjórnar-
skránni ef hann neitaði að undirrita lagafrumvarp sem Alþingi hefði
samþykkt. Sigurður Líndal (2004: 234) vísaði síðar röksemda-
færslum Þórs og skoðanabræðra hans á bug og áréttaði „að laga-
heimildir forseta eru skýrar eins og hver maður getur séð sem les 26.
gr. stjórnarskrárinnar og um þær efast enginn, nema sá sem setur
stjórnmálavald ofar lögbundinni stjórn.“
Á 50 ára afmæli lýðveldisins höfðu sem sagt forseti Íslands og
leiðandi fræðimaður á sviði lögfræði algjörlega hafnað upphaflegri
túlkun þingmanna á 26. grein stjórnarskrárinnar og hugmynda-
grunni hennar. Nú var litið á samþykkt Alþingis á lagafrumvörpum
sem endanlega afgreiðslu mála. Undirskrift forseta Íslands væri ein-
ungis formsatriði. Þar með hafði Alþingi í reynd verið afhent
264 svanur kristjánsson skírnir
19 Yfirlýsingu Vigdísar Finnbogadóttur er að finna í Morgunblaðinu, 14. janúar
1993. Vigdís var sannfærð um að aðild Íslands að EES væri heillaskref landi og
þjóð. Einnig hafði áhrif á ákvörðun hennar að forystumenn ríkisstjórnarinnar —
Davíð Oddsson og Jón Baldvin Hannibalsson — beittu forsetann miklum
þrýstingi, hótuðu þingrofi ef hún neitaði að skrifa undir samninginn. Þingkosn-
ingar í kjölfarið yrðu að þeirra sögn uppgjör á milli ríkisstjórnarinnar og forset-
ans. Vigdís taldi því að „ef hún hefði neitað að skrifa undir hefði hún sagt af sér
í kjölfarið. Svo róttækur væri slíkur gjörningur.“ Sbr. Páll Valsson 2009: 384–
391, hér einkum 387–388. Túlkun Vigdísar á málsatvikum varðandi Keflavíkur-
samninginn virðist byggð á misskilningi. Haustið 1946 var lögð fram á Alþingi
þingsályktunartillaga um að heimila ríkisstjórninni að gera samning um hern -
aðarafnot Bandaríkjanna af Keflavíkurflugvelli. Ekki var skorað á Svein Björns-
son forseta að beita 26. gr. stjórnarskrárinnar heldur að forsetinn notaði áhrifa -
vald sitt til að fram færi þjóðaratkvæðagreiðsla um málið, enda væri með samn-
ingnum verið að hverfa frá yfirlýsingu Íslands um „ævarandi“ hlutleysi frá 1918.
Öllum aðilum málsins var ljóst að 26. gr. stjórnarskrárinnar snerti einungis laga-
frumvörp sem Alþingi hefur samþykkt en þingsályktunartillaga er hins vegar al -
farið á valdi Alþingis. Svanur Kristjánsson (2012b) fjallar um þjóðaratkvæði og
Keflavíkursamninginn.
Skírnir Haust 2014 umbrot.qxp_Layout 1 6.10.2014 13:19 Page 264