Saga - 2010, Page 20

Örstutta útgáfu af niðurstöðum Björns má sjá í eftirfarandi töflu,
sem byggð er á rannsóknum beggja bókanna yfir eignarhald á
jörðum:1
einkaeign eignir konungs eignir kirkjuyfirvalda
1540/50 53% 2% 45%
1560 50% 19% 31%
1695 52% 16% 32%
1861 74% 11% 15%
Björn leggur mikla áherslu á að breytingar á eignarhaldi jarða sé ekki
hægt að skýra nema með hliðsjón af því sem var að gerast í
Danmörku. Landbúnaðarkreppa, stríðsrekstur og fjárþörf krúnunn-
ar á 17. öld urðu til þess að farið var að semja jarðabækur í Dan -
mörku og Noregi. Þær áttu m.a. að gefa yfirlit yfir verðmæti jarða í
einkaeigu og verða grundvöllur að skattheimtu. Þetta leiddi m.a. af
sér jarðasölu konungs og hafði sú stefna einnig áhrif á Íslandi.
Jarðabækurnar endurspegla á áhugaverðan hátt afkomu bæði
dansks og íslensks samfélags. korn var mælieining í Danmörku en
smjörframleiðsla það sem upphaflega var notað til að byggja íslenska
jarðamatið á. Önnur áhugaverð niðurstaða Björns varðar jarðir í
einkaeign. Áður hafði hann sýnt fram á að enda þótt um 52% eigna
árið 1695 hafi verið í einkaeigu, hafi aðeins 4% þeirra verið í ábúð
eigenda. Svipað hlutfall jarða var í einkaeigu um siðaskipti, en þó
eru ekki vísbendingar um að mikið hafi verið um sjálfsábúð á
miðöldum. Þetta er mikilvæg staðhæfing með hliðsjón af sýn sagn -
fræðinga á miðaldasamfélagið. Að lokum ber að nefna athugun
Björns á sölu jarða konungs og biskupsstóla, en hún hefur haft mikil
áhrif á þessa breytingu í átt til meiri einkaeignar á landi. Í fyrstu voru
klaustrajarðir gerðar upptækar við siðaskipti og settar undir krún -
una. Í öðru lagi var lausafjárstaða danska ríkisins leyst með sölu
eigna, og sá þess líka stað á Íslandi eftir 1670. Að lokum hafði það
áhrif að undir lok 18. aldar kom fram sú stefna danskra yfirvalda að
sjálfsábúð væri leið til viðreisnar og að selja bæri eignir konungs og
spurning sögu20
1 Björn Lárusson, Islands jordebok under förindustriell tid. Skrifter utgivna av
ekonom isk-historiska föreningen i Lund XXXV (Lund: ekonomisk-historiska
föreningen 1982), bls. 41. ekki er alveg ljóst hvernig kirkjueignir eru nákvæm-
lega skilgreindar í töflunni, en þar er um að ræða aðrar opinberar eignir en eign-
ir konungs. Sjá einnig almennt um bókina í ritdómi Sveinbjörns Rafnssonar í
Sögu XXI (1983), bls. 304–306.
Saga haust 2010 — NOTA (9.5.)_Saga haust 2004 - NOTA 8.12.2010 11:05 Page 20