Tímarit Máls og menningar - 01.06.2013, Side 76

Á r n i B e r g m a n n
76 TMM 2013 · 2
áhrif bókmenntanna á líf þjóða. En rússneskir lesendur Halldórs – og hann
var helsta ef ekki eina uppspretta hugmynda þeirra um Ísland – fóru síðar
að líta á ættjörð skáldsins sem það land þar sem slík bókmenntaleg staðleysa
hefði orðið að veruleika. Einmitt á Íslandi fundu þeir stað aldagömlum
draumi rússneskra menntamanna um að skapa megi mannlegt félag þar sem
rætist hugsjónin um farsæla og frjóa sambúð skáldskapar og lista og heillar
þjóðar.
Afar mörg dæmi má finna þessu til staðfestingar. Því verður ekki haldið
fram að þeir Rússar sem trú tóku á staðleysuna íslensku hafi verið mjög
margir – en þeir sem eitthvað kynntu sér málin og til máls tóku syngja allir
sama söng, eiga eina rödd saman. Í stuttu máli sagt: Á Íslandi lesa allir,
fara með skáldskap, kaupa bækur, yrkja sjálfir. Helsti norrænufræðingur
Rússlands, Mikhail Steblin-Kamenskij, tekur í bók sinni Menning Íslands
fúslega undir þá staðhæfingu að „Íslendingar [séu] mesta bókmenntaþjóð
heimsins.“ Hann segir einnig: „Sú ástríða að ná meistaratökum á kvæðagerð
er þjóðareinkenni Íslendinga“.17 Krymova og Pogodin segja í bók sinni um
Halldór Laxness: „Á Íslandi getur enginn hjá því komist að vera skáld“.
Einnig þetta: „Það er aðeins á Íslandi að segja má að langflestir bændur yrki
kvæði“.18 Gennadij Fish skrifar í sinni ferðabók: „Líklega hafa bókmenntir
hvergi jafn gífurleg áhrif á vitundarmótun þjóðar og á Íslandi“.19 Og eins og
í dæmi gömlu konunnar í Púshkínsafninu eru allar þessar ályktanir tengdar
nafni Halldórs Laxness. Það er einmitt hann sem festir í sessi hugmyndir um
land hetjulegrar baráttu við grimma náttúru, sem er undireins land skálda,
orðsins listar. Krymova og Pogodin skrifa: „Segja má með fullum rétti að
samruni háleits skáldskapar og frumstæðra lífshátta einkenni líf íslensku
þjóðarinnar og útfærsla þessarar þversagnar varð eitt helsta sérkenni
sköpunarverks Halldórs Laxness“.20 Áðan var vitnað til orða Gennadijs Fish
um persónur sem væru sem „höggnar úr steini eða ís jökla“ og hann kynntist
í skáldsögum Halldórs áður en hann lagði upp í Íslandsferð sína. Og hann
bætir við: „En það var ekki fyrr en hér, í beinum samskiptum við fólkið, að
ég skildi í raun og veru hvað verk Halldórs Laxness þýða, ekki fyrir heiminn
heldur fyrir Íslendinga, fyrir sjálfa tilveru íslensku þjóðarinnar.“21 Með slíku
mati er skáldinu lyft upp yfir alla landa sína lífs og liðna, hann er aðalhetjan
í sögu sinnar þjóðar, örlagavaldur hennar.
Það er líka fróðlegt að rifja það upp hvernig Rússar tóku Brekkukotsannál,
fyrstu skáldsögunni sem Halldór Laxness lét frá sér fara eftir að hann hlaut
Nóbelsverðlaunin árið 1955. Þar segir ungur maður, verðandi söngvari,
frá uppvaxtarárum sínum í Reykjavík í byrjun liðinnar aldar. Hann elst
upp hjá Brekkukotshjónum, undarlegum manneskjum sem lifa eins og
utan við kaldranaleg lögmál sem kenna má við efnahagslega eða félagslega
nauðhyggju. Rétt sem hann leitar – og mun vafalaust finna – þann „hreina
tón“ í list sinni, hafa þau sem hann ólu upp fundið sinn „hreina tón“ í vamm-
lausu líferni sem byggir á hrekklausri góðvild, skilyrðislausri ósérplægni og