Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Síða 21

3. Veðurfarssagnir í fornu máli
3.1 Inngangur
Veðurfarssagnir í fornu máli koma ýmist fyrir stakar eða með nafnlið í
nefnifalli, þolfalli eða þágufalli. Engin ótvíræð dæmi eru um leppinn það
og engin dæmi um veður-hann, en eins og fyrr segir skjóta þessi fyrirbæri
fyrst upp kollinum í elstu nútímamálsheimildum.
Við athugun á veðurfarssögnum í fornu máli var einkum stuðst við ÍT
og Ordbog over det norrøne prosasprog (ONP).12 Í ÍT var leitað í flokkunum
Íslendingasögur, Heimskringla, Sturlunga, fornaldarsögur, heilagar meyjar,
kvæði, þættir og annað.13 Leitað var að sögnunum birta, dimma, lýsa,
myrkva, rökkva, skyggja, frysta, hlána, hlýna, kólna, þiðna, blása, hvessa,
lygna, lægja, drífa, fenna, rigna og snjóa (ekki voru taldar með orðmyndir í
lýsingarhætti nútíðar og lýsingarhætti þátíðar þegar notkunin samsvaraði
lýsingarorði). Við leit í ÍT og ONP fundust dæmi um allar framangreindar
sagnir að frátöldum hlýna og skyggja (sem eru því innan sviga í töflunum
hér á eftir). Sagnirnar eru sýndar í töflu 2, en þar eru þær flokk aðar eftir
merkingu auk þess sem getið er um fall nafnliðar sem þær kunna að taka
með sér í fornmáli. Í töflu 3 getur svo að líta heildarfjölda leitarniðurstaðna
og hversu oft tilteknar sagnir komu fyrir með eða án nafnliðar.
Eins og sjá má í töflu 3 koma veðurfarssagnir misoft fyrir í fornu máli.
Þrjár sagnanna, lýsa, myrkva og rigna, eru töluvert algengar en aðrar sagn-
ir eru fremur fátíðar. Þannig fundust færri en tíu dæmi, bæði með og án
nafnliðar, um sagnirnar birta, rökkva, frysta, hlána, þiðna, blása, lygna,
fenna og snjóa. Það hve fátíðar sagnirnar eru í fornmáli stafar vafalaust
m.a. af því að þá voru aðrar leiðir nýttar til að lýsa veðurfari. Í stað veður-
farssagna má finna veðurlýsingar með sögn (t.d. falla eða gera) og veður-
nafnorði, eins og sýnt er í (32).
Þegar veðrið kólnar og vindinn hvessir — þá snjóar hann 21
12 Stafsetning fornmálsdæma er hér færð til nútímahorfs, hvort sem dæmin eru úr
stafréttum eða samræmdum heimildum. Sama gildir um flestar fornar orðmyndir en fáein-
um er þó haldið. Þá er þess jafnan getið úr hvaða safni dæmin eru fengin, þ.e. ÍT eða ONP.
Tilvísunum í ONP fylgir skammstöfun þess rits sem vitnað er til ásamt blaðsíðutali og
línunúmeri. Þetta er í samræmi við skrár og heimildatilvísanir orðabókarinnar og gerir les-
endum auðveldara að sannreyna dæmin.
13 „Annað“ vísar til íslenskra miðaldatexta sem ekki falla undir fyrrnefnda flokka.
Auk ÍT og ONP var leitað í Sögulega íslenska trjábankanum (IcePaHC) en það skilaði ein-
ungis hluta af þeim niðurstöðum sem þegar lágu fyrir. Engar umframniðurstöður fengust
þar.