Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 44

(100)a. [S Veður var kalt] og [S (það) hvessti síðdegis].
b. [S Veður var kalt] og [S vind hvessti síðdegis].
Þannig sýna dæmin í (100) tengdar en sjálfstæðar setningar með hlið -
stæða formgerð. Í (100a) er síðari liðurinn setning með stakri veðurfars-
sögn sem getur ýmist staðið með eða án lepps; síðari liðurinn í (100b) er
hins vegar setning með veðurfarssögn sem tekur með sér nafnlið í frum-
lagshlutverki.
Ólíkt dæminu í (99) er dæmið í (98a) eðlilegt íslenskt nútímamál.
Sam kvæmt greiningu okkar er ástæðan sú að í síðari lið tengdu setning-
anna í (98a) er tengieyðing þar sem gervifrumlagi veðurfarssagnarinnar er
sleppt. Aftur á móti er ekki tengieyðing í síðari liðnum í (99) og því væri
eðlilegra að hafa leppinn þar.
5. Niðurstöður
Í þessari grein var fjallað um rökliðagerð veðurfarssagna og niðurstöður
kynntar úr viðamikilli athugun á 19 slíkum sögnum í íslensku máli að
fornu og nýju. Könnun sem þessi hefur ekki verið gerð áður en hún sýnir
að veðurfarssagnir hafa marga áhugaverða eiginleika, bæði merkingar fræði -
lega og setningafræðilega, sem kunna meðal annars að varpa ljósi á rök -
liðagerð sagna og fallmörkun frumlaga í víðara samhengi.
Rannsóknin leiðir í ljós að flestar veðurfarssagnir geta tekið með sér
nafnliði í nefnifalli, þolfalli eða þágufalli, jafnframt því að geta staðið án
sýnilegs rökliðar. Í sumum tilvikum kemur fram merkingarmunur eftir
því hvort sagnirnar standa stakar eða með nafnlið (t.d. í gær rigndi – í gær
rigndi blóði). Í öðrum tilvikum verður slíkur merkingarmunur ekki greind -
ur (sbr. það hvessti í gær – hann hvessti í gær – vindinn hvessti í gær). Sumar
sagnir geta komið fyrir í fleiri en einu fallamynstri en þá er alla jafna ein-
hver munur á merkingu (t.d. vindurinn blés – hauginn blés; snjórinn dreif –
hross dreif – sandinum dreif). Hins vegar kemur slíkur merkingarmunur
ekki fram þegar breyting á sér stað á falli nafnliðarins, þ.e. í nefnifalls- og
aukafallshneigð; þar er merkingin sú sama óháð falli nafn liðarins (sbr.
vindurinn blés → vindinn blés; snjórinn dreif → snjóinn dreif).
Unnt er að sýna fram á með setningafræðilegum prófum að í nútíma-
máli eru nafnliðir með veðurfarssögnum frumlög, hvort sem þeir eru í
nefnifalli eða aukafalli. Þau frumlagspróf sem einkum koma til álita eru:
staða rökliðarins næst á eftir persónubeygðri hjálparsögn, staða rökliðar-
ins í setningum með lyftingarnafnhætti, hamla ákveðinna nafnliða (HÁN)
Sigríður Sæunn Sigurðardóttir og Þórhallur Eyþórsson44