Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 88

önnur og enn eru hljóðin aðgreind í nútímamáli. Hreinn fer ekki náið í
saumana á þessu. Ef til vill má túlka orð hans svo að hann álíti að gamla
tvíhljóðið au hafi á elsta skeiði haft hljóðgildið [a] sem hljóti að hafa tekið
að færast í átt að [œ]/[œy]̯ nútímamálsins áður en á varð [a].
Hér er gengið út frá því, eins og áður sagði, að á elsta skeiði forn-
íslensku hafi hljóðgildi au verið [ɔ]. Jafnframt er sennilegt að við tví-
hljóðun á [ɔː] hafi það fyrst breyst í [ɔ] er síðar varð [a] (Jón Axel
Harðarson 2004:204). Hætta á samfalli á og au var þannig fyrir hendi
þótt upprunalegt hljóðgildi au væri [ɔ] en ekki [a]. Líkt og færð eru rök
fyrir hér á eftir er sennilegt að tvíhljóðun á hafi hafist um miðja 13. öld
(sjá kafla 3.4). Frammæling au [ɔ] í átt að [œ]/[œy]̯ nútímamálsins hefur
því hafist fyrir þann tíma og liggur nærri að tengja upphaf þeirrar breyt-
ingar við frammælingu stutta einhljóðsins ǫ [ɔ], sem hafði í för með sér
samfall ǫ við ø, en elstu merki um það eru frá um 1200. Þar sem fyrri hluti
tvíhljóðsins au og einhljóðið ǫ höfðu sama hljóðgildi er líklegt að fyrri
hluti au og ǫ hafi frammælst samtímis. Stefán Karlsson (1981:277) reikn -
aði með svipaðri þróun au, þ.e. [ɔ] > [œ] > [œ]/[œy]̯ (með frammæl-
ingu síðari hlutans ekki fyrr en eftir afkringingu y, ý og ey á 15. til 17. öld),
en gerði ráð fyrir því að au hefði í eldri forníslensku haft hljóðgildið [a]
(sjá einnig Stefán Karlsson 1989:7), sem snemma breyttist í [ɔ].8
Líkt og fram hefur komið er stundum ritað „ei“ fyrir é í gömlum hand-
ritum sem sýnir að é hneigðist til samfalls við ei. Að mati Hreins Bene -
dikts sonar skýrir þetta raunar hvers vegna é þróaðist á endanum í
hljóðasambandið [jɛ]. Hann taldi að til þess að forðast samfallið hefði „the
diphthongal movement“ í é [ei] verið snúið við svo að útkoman varð stíg-
andi tvíhljóð [e], síðar nísl. je [jɛ] (1959:298). Jón Axel Harðarson er hins
vegar á þeirri skoðun að mállýskumunur hafi ráðið því hvort é breyttist í
hnígandi eða stígandi tvíhljóð en síðara tilbrigðið hafi svo orðið ofan á
(2001:53).
Því verður ekki svarað hér hvort é, þar sem það breyttist í [e], hafi
fallið saman við gamalt ei eða hvort þessi hljóð hafi haldist aðgreind, t.d.
sem é [e] og ei [ɛ], jafnvel þótt þau væru stundum skrifuð eins. Það flækir
enn málin — eins og fram kemur í næsta kafla — að forn handrit geyma
Aðalsteinn Hákonarson88
8 Því er víðar haldið fram að á eldri stigum fornmáls hafi au haft framburðinn [a]
(auk tilvitnaðra rita Stefáns Karlssonar, sjá t.d. Noreen 1923:93 og Kristján Árnason
2005:337) og virðist ástæðan sú að í elstu handritum er au oftast ritað „au“ (ásamt „av“ eða
„ꜹ“). Að mínu mati er unnt að færa rök fyrir því að þeim, sem fyrstir rituðu íslensku latínu -
stöfum, hafi þótt viðeigandi að rita „au“ fyrir tvíhljóð með framburðinn [ɔ] (sjá Skomedal
1969:135–6 og Aðalstein Hákonarson 2010:24–32).