Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Side 92

3.2 Umfjöllun í yfirlitsritum
Í yfirlitsritum um þróun sérhljóða í íslensku þar sem fjallað er um aldur
tví hljóðunar er jafnan byggt á tilteknum heimildum sem um er getið í
hljóð sögulegum inngangi rits Björns K. Þórólfssonar um íslenska beyg -
ing ar sögu (1925); sjá (3).
(3) a. Í handritum frá 16. öld eru rithættir á borð við „láu“ fyrir lágu
algengir (1925:xi).
b. Í handritum er oft ritað „ei“ fyrir é, fyrst í handritinu AM 291 4to
frá síðari hluta 13. aldar (1925:xv).13
c. Rímið é : æ er vitnisburður um einhljóðsgildi æ. Það kemur „ósjald -
an fyrir í öllum skáldskap fram undir siðskiptin. Jón bisk up Arason
[d. 1550, A.H.] og Hallur prestur Ögmundarson [f. um 1470, A.H.]
ríma oft é : æ“ (1925:xviii, sjá einnig Björn K. Þór ólfs son 1929a:234
o.áfr.).
d. Elstu dæmi um ritháttinn „æ(g)i“ fyrir -agi eru frá um 1400 (1925:
xviii).14
Að mati Björns sýnir (3b) að é og ei hafa „einhversstaðar á landinu líkst mjög
hvort öðru eða jafnvel fallið saman“ (1925:xv). Hann nefnir ekki önnur
handrit með slíka rithætti en AM 291 4to. Í lýsingu Carls af Peter sens á
stafsetningu þess kemur fram að é er oft ritað „ei“ eða „æi“ (einnig með staf-
merkjum), t.d. „eíl“ él, „ſęína“ séna, „feill“ féll og „ræíþ“ réð (1882:x–xi).
Björn telur (3a) sýna að á 16. öld hafi á verið „sama tvíhljóð (au) sem nú“
(1925:xi). Af (3d) megi enn fremur ráða að tvíhljóðun æ hafi byrjað einhvers
staðar á landinu í lok 14. aldar en (3c) sé þó vitnisburður um að „hið nýís-
lenska tvíhljóð æ (ai)“ hafi ekki „náð mikilli útbreiðslu fyr en eftir 1550“
(1925:xviii).
Í riti Oskars Bandle um málið á Guðbrandsbiblíu er umræða um tví -
hljóðun æ, ó og á (1956:34–6). Þar er fallist á niðurstöðu Björns þess efnis
að tvíhljóðun æ hafi hafist í seinasta lagi á 14. öld en ekki orðið útbreidd
Aðalsteinn Hákonarson92
13 AM 291 4to er nú nánar tímasett í ONP til síðasta fjórðungs 13. aldar. Ef annað er
ekki tekið fram er um aldur handrita miðað við tímasetningar í ONP.
14 Björn tilfærir dæmi úr handritinu AM 180 b fol, sem hann segir vera frá um 1400
en aðrir hafa fært rök fyrir að sé ekki eldra en frá því um 1500 (sjá Árna Björnsson
1969:xxviii–xxxi og tilv. þar), og frumbréfunum DI 4:258 frá 1417, sem nú er talið vera
falsað (Stefán Karlsson 1963:xxxiii–v, 207), og DI 5:479 frá 1467. Dæmið „vpplægi“ upp-
lagi í síðara bréfinu virðist því hið elsta af þessu tagi (sjá Hrein Benediktsson 1977:42,
nmgr. 1).