Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Side 93

fyrr en á 16. öld. Auk vitnisburðar (3d) bendir Bandle á vísbendingar frá
14. öld um veiklun æ í a, sem gefi til kynna breytingu æ í [a] (1956:36),
þ.e. rímið ætla : fatla í Friðþjófsrímum, sem sennilega eru frá 14. öld, og
ritháttinn „hvenar“ fyrir hvenær í heimild frá svipuðum tíma (sjá Björn K.
Þórólfsson 1925:62, 72).
Í Guðbrandsbiblíu eru dæmi um „lꜳu“ fyrir lágu, sbr. (3a), en einnig
„drou“ fyrir drógu og „rouna“ fyrir rófuna. Þessi dæmi og fleiri af sama
tagi sýna brottfall [ɣ] og [v] á eftir á og ó, en eru einnig vísbending um að
á og ó hafi breyst í tvíhljóð, [a] og [o] (sjá nánar í 3.4). Bandle nefnir að
sambærileg dæmi finnist í heimildum frá 15. öld en tilfærir ekki hvar.15 Að
hans mati hefur tvíhljóðun á og ó því hafist í síðasta lagi á 15. öld (1956:34).
Bandle fjallar ekki um hnígandi tvíhljóðið é [e] — hann taldi það
senni lega ekki tilheyra máli Guðbrandsbiblíu — og tekur ekki tillit til rit-
hátta á borð við „ei“ fyrir é við tímasetningu tvíhljóðunar hinna hljóð anna,
en miðar aldurinn við það sem elstu heimildir í hverju tilviki gefa tilefni
til.
Þetta er ólíkt nálgun Hreins Benediktssonar en í grein hans um sögu
íslenska sérhljóðakerfisins er gengið út frá því að é, æ, ó og á hafi öll sætt
tvíhljóðun á sama tíma (1959:298–9) og að breytingin hafi byrjað ekki
löngu eftir samfall  og ǿ sem Hreinn tímasetur til miðrar 13. aldar
(1959:297–8). Hann segir að „[d]uring this period, especially in the four-
teenth century, we find in manuscripts very frequently ei for earlier e:
[þ.e. é, A.H.], e.g. leit for lét“ (1959:298). Hann nefnir ekki handrit en vísar
til Björns Magnússonar Ólsens (1886:190) og Björns K. Þórólfssonar
(1925:xv) sem benda einungis á áðurnefnt handrit, AM 291 4to frá ofan-
verðri 13. öld. Hreinn þekkti ekki eldri heimildir um tvíhljóðun, sbr.
ummæli hans síðar þess efnis að um hana væru vísbendingar frá því „as
early at least as the early fourteenth or even the late thirteenth century“
(1977:29).
Hreinn gerði þannig ráð fyrir því að æ, ó og á hefðu tvíhljóðast þegar
um eða fyrir 1300 þótt hann gæti ekki bent á beinar heimildir þar um.
Hann virðist hafa gengið út frá því að í tilviki þessara hljóða hafi ekki
verið að vænta beinna áhrifa tvíhljóðunar á stafsetningu. Hreinn bendir á
að rithættir á borð við „bæinn“ fyrir baginn, sbr. (3d), urðu ekki mögulegir
fyrr en eftir tvíhljóðun stuttra sérhljóða í stöðu á undan -gi (t.d. [a] >
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 93
15 Stefán Karlsson hefur bent á heimild um breytinguna frá 15. öld í frumbréfi (DI
4:734 frá 1447) þar sem bæjarnafnið Skógum hefur upphaflega verið ritað „skofum“ en svo
leiðrétt í „skogum“ (Stefán Karlsson 1989:17, sjá 1963:382).