Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Side 97

3.3.3 Ritun ei með einhljóðstáknum
Þar sem tvíhljóðstákn standa fyrir é og æ er á ferðinni vitnisburður um tví -
hljóðun. Í sömu handritum eru einnig oft dæmi um ei ritað með einhljóðs -
tákn um, sem annars standa jafnan fyrir é og æ, og þannig er líka ritað í
öðr um handritum frá svipuðum tíma. Á þetta er eðlilegt að líta sem öfug-
ar staf anir. Við tvíhljóðun é og æ hafa þau orðið lík gamla tvíhljóðinu ei og
ef til vill fallið saman við það í máli sumra. Þetta leiddi til þess að é og æ
voru stundum rituð með táknum fyrir ei en áhrifin voru einnig á þann veg
að ei var ritað með táknum fyrir é og æ.
Eins og fram hefur komið tilfærði Hægstad dæmi af síðara taginu
(„þær“ fyrir þeir og „tvǽr“ fyrir tveir í Hómilíubókinni og „þer“ fyrir þeir
í broti úr Physiologus) sem vitnisburð um tvíhljóðun æ. Þó verður að hafa
í huga að sérhljóðin é og æ voru oft rituð með sömu táknum (sbr. Hrein
Benediktsson 1965:58) og því ekki víst í sérhverju tilviki hvort ritun ei
með einhljóðstákni endurspeglar tvíhljóðun é eða æ. Sennilega skiptir þetta
þó ekki höfuðmáli hér því flest bendir til þess að é og æ hafi tvíhljóðast á
sama tíma (sbr. heimildirnar í 3.3.1 og 3.3.2).
Í töflu 3, á næstu síðu, er listi (áreiðanlega ekki tæmandi) yfir handrit
frá því á seinni hluta 12. aldar og fram á öndverða 14. öld þar sem koma
fyrir rithættir á borð við „e“ (algengast), „ę“ og „æ“ fyrir ei. Líkt og sést
eru dæmin stundum allmörg.
Einnig eru dæmi í yngri handritum. Áður var nefnt handritið Króks -
fjarðar bók, AM 122 a fol frá því um 1350–70 (sjá kafla 3.3.1), og í AM
230 fol frá 14. öld eru mörg dæmi um bæði „e“ og „æ“ fyrir ei, t.d. „helag-
leik“ heilagleik 20r25, „netaði“ neitaði 28r32, „ælifliga“ eilífliga 76r34,
„varðvætir“ varðveitir 76v33 og „helaglæk“ heilagleik 69v27 (Saltnes 1978:
96–7).
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 97
(um 1330–1370, de Leeuw van Weenen 2000:68), AM 122 a fol (Sturlunga saga I 1906–
11:x), AM 47 fol (um 1300–1325, Finnur Jónsson 1916:xi), AM 230 fol (um 1300–1400?,
Saltnes 1978:76–7), NKS 1824 b 4to (um 1400–1425, Olsen 1906–8:xxi). Leit í útgáfu
Stefáns Karlssonar á frumbréfum fyrir 1450 (1963) gaf nokkur dæmi. Hið elsta er í DI
3:175 frá 1365, „seitta“ sétta App. 7.5, en Stefán segir það „usikkert“ (1963:420). Í tveimur
bréfum frá 1402, DI 3:567 og 568, með sömu hendi, er þrisvar ritað „seir“ fyrir sér 124.3,5,
125.8. Í öðrum tveimur frá 1427, DI 4:391 og 397, eru dæmin „reitliga“ réttliga 203.7, „heir“
hér 203.8 og „sleittahlid“ Sléttahlíð 205.7. Hægstad fann um tuttugu dæmi til viðbótar í
fornbréfum frá síðari hluta 15. aldar (1942:82–3). Þá hefur Björn K. Þórólfsson fundið
fáein dæmi um rím ei : é í elstu rímum (1929a:238).