Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Side 100

um rím é : e sem líklega eru frá lokum 14. aldar. Hins vegar gengur Björn
jafnframt út frá því að á þessum tíma hafi forn hljóðdvöl enn þá verið í
gildi (sbr. 1929b:35) og að í öllum þessum sérhljóðapörum hafi verið
lengdar munur. Spurningin er því af hverju tíðkaðist að ríma é : e þrátt
fyrir að lengd væri ólík. Hugmynd Björns er að þegar orðið var almennt
að munur á hljóðdvöl fór saman við mun á hljóðgildi hafi þótt í lagi að
ríma saman e og seinni hluta é vegna þess að þar munaði einungis lengd
(sjá 1929a:238–40).
Nauðsynlegt er að greina á milli þess hvernig Björn skýrir rímið é : e
og þess hvaða ályktun hann dregur af því. Að mínu mati er rétt að fallast
á að rímið bendi til tvíhljóðunar ó og á. Aftur á móti er skýring Björns á
ríminu ekki sannfærandi. Nærtækara væri að líta á það sem vísbendingu
um að samfall lengdar hafi hafist þegar á 14. öld.36 Samkvæmt því tóku e
og (seinni hluti) é að ríma vegna þess að þau féllu saman. Hvarf lengdar-
munar leiddi hins vegar ekki til samfalls sérhljóðapara á borð við ó ~ o og
á ~ a; þar hafði þegar orðið tvíhljóðun.
Síðar hefur komið fram önnur heimild frá 14. öld um tvíhljóðun á. Ný
túlkun Hreins Benediktssonar á sögu rununnar vá felur í sér að rit hátt ar -
breytingin „va“ (fyrir vá) > „vo“ stafaði af tvíhljóðun á, sem varð alls
staðar nema á eftir v (2002 [1979]:233). Elstu dæmi um hana sem Hreinn
getur um eru „suo“ svá í frumbréfi frá 1311 og „hafnarvodum“ -váðum í
bréfi frá 1341 (sjá Stefán Karlsson 1963:7, 17 og Hrein Benediktsson 2002
[1979]:231). Ég hef ekki rekist á eldri dæmi.
Hreinn skýrir breytinguna þannig að í stöðu á eftir v hafi á [ɔː] (< á + )
ekki sætt tvíhljóðun heldur haldist óbreytt, ef til vill vegna frálíkingaráhrifa v
(2002 [1979]:232). Enn fremur hafi tvíhljóðun á > [a] haft í för með sér
breyt ingu á gildi bókstafsins „a“ sem táknaði nú á [a] (og a [ɐ]) í stað á [ɔː]
(og a [ɑ]) áður. Upp frá því hentaði „a“ ekki til ritunar (v)á [ɔː], sem að hljóð -
gildi stóð nú næst o [ɔ] og ó [o], en þessi hljóð voru rituð með „o“. Þess vegna
var tekið að rita „vo“ fyrir vá í stað „va“ (Hreinn Benediktsson 2002 [1979]:
233).
Aðalsteinn Hákonarson100
36 Venjulega er gert ráð fyrir að hljóðdvalarbreytingin hafi ekki hafist fyrr en um miðja
16. öld. Þetta byggist á heimildum sem sýna að lenging stuttra sérhljóða í opnum atkvæð -
um hófst líklega ekki fyrr en um það leyti (sjá Björn K. Þórólfsson 1929b og Kristján
Árnason 1980:127 o.áfr.). Munur á skipan hljóðdvalar nú og til forna sýnir hins vegar að
stutt sérhljóð hafa einnig lengst í lokuðum atkvæðum í einkvæðum stuttstofna orðum og
að löng sérhljóð í lokuðum atkvæðum hafa styst. Hugsanlegt er að þessar breyt ingar hafi
gerst fyrr en sú lenging stuttra sérhljóða í opnum atkvæðum sem hljóð dvalar breyt ingin er
venjulega tímasett út frá. Vitnisburður kveðskapar um rímið é : e virðist sam ræmast slíkri
niðurstöðu. Ekki er rúm til þess að fara nánar í saumana á þessu hér.