Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Blaðsíða 105

(Larsson 1889) og enn fremur er slík dæmi að finna í allmörgum handrit-
um frá því síðar á 13. öld sem og frá 14. öld (Lindblad 1954:135).41
Bent hefur verið á að tilgátan um að einhljóðsritun fyrir ei, au og ey megi
rekja til Noregs sé vafasöm í ljósi þess að slíkir rithættir koma fyrir í hand -
ritum sem innihaldsins vegna er ósennilegt að skrifuð hafi verið upp eftir
norskum forritum (Kuhn 1954:67–8, Jón Helgason 1957:xxi).42 Einnig hef -
ur verið bent á að í sömu handritum eru stundum dæmi um að einhljóð séu
rituð með tvíhljóðstáknum og ljóst að tilgátan um norsk forrit skýrir ekki slík
dæmi (Weinstock 1977:423). Þau dæmi mæla líka gegn hugmynd Stefáns
Karlssonar um áhrif frá skriftarvenjum í Hamborg, Brimum og Lundi.
Að mínu mati er ritun ǫ og ø með tvíhljóðstáknum og ritun au og ey
með táknum fyrir einhljóð óbein afleiðing af tvíhljóðun í kerfi langra sér-
hljóða. Breyting þessi hafði í för með sér að gömlu tvíhljóðin au og ey
tóku að samsvara hinum stuttu ǫ og ø á sambærilegan hátt og löng hljóð
almennt samsvöruðu stuttum hljóðum. Þetta krefst nánari útskýringar.
Áhrifin sem um ræðir grundvallast á eðli stafsetningar íslensku að
fornu, þar sem sama sérhljóðstákn stóð jafnan fyrir bæði langt og stutt
sérhljóð. Þetta átti jafnt við á tíma elstu varðveittu handrita, þegar löng og
stutt einhljóð höfðu (nánast) sama hljóðgildi, og á yngra skeiði þegar
hljóð gildis samsvörun langra og stuttra sérhljóða hafði raskast. Sem dæmi
má taka bókstafinn „e“, sem upphaflega stóð fyrir e [e] og é [eː] (og fjar-
lægu sér hljóðin ę og ), en hafði í upphafi 13. aldar fengið gildin e [ɛ] og é
[e] (að minnsta kosti í sumum mállýskum) vegna lækkunar stuttra sér-
hljóða og tví hljóðunar langra sérhljóða. Gildi annarra bókstafa þróaðist
einnig á svipaðan hátt. Ef gengið er út frá niðurstöðum 3. kafla um aldur
tví hljóðunar voru gildi tákna fyrir frammælt sérhljóð eins og sýnt er í (5a)
á fyrsta fjórðungi 13. aldar en í lok aldarinnar voru gildi tákna fyrir upp-
mælt sérhljóð eins og fram kemur í (5b). Um miðja 13. öld afkringdist ǿ,
sem hafði þá þegar breyst í tvíhljóð (sjá 2. kafla), og féll saman við  [æ].
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 105
41 Athyglisvert er, í ljósi þess að venjulega er gert ráð fyrir því að ø og ǫ hafi tekið að
falla saman á öndverðri 13. öld, að sjaldan, ef nokkurn tíma, er ritað „ey“ eða „ev“ fyrir upp -
runa legt ǫ í handritum frá 13. og 14. öld (Lindblad 1954:135, Stefán Karlsson 2002:838).
42 Ekki eru heimildir um einhljóðun í norskum mállýskum jafnsnemma og kenning
Seips gerir ráð fyrir, þ.e. í síðasta lagi á 12. öld. Því segir Seip: „Etter min mening henger
disse skrivemåtene sammen med norsk — særlig østnorsk — diftongforenkling, som må
hatt geografisk og kronologisk sammenheng med diftongforenkling i svensk“ (1944:148).
Annars staðar færir Seip rök fyrir sérstökum menningartengslum Íslands við Suðaustur-
Noreg, einkum Ranríki (nú í Svíþjóð) á 12. öld (1954:24–27) og segir meðal annars: „I
Båhuslen [Ranríki] må diftongforenklingen ha vært sterkest gjennomført og ha preget
skriftformen mest“ (Seip 1954:27).