Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Page 114

öðru bréfanna er líka ritað „iæ“ í klæði og bræðr (DI 2:509, sbr. að ofan).
Þrettán af átján handritum með „iæ“ eða „ie“ fyrir æ hafa eingöngu dæmi
í orðum er hefjast á v eða b. Í öllum handritunum eru aðeins níu dæmi um
orð sem hefjast á öðrum samhljóðum (s, l, n og þ). Af hinum 116 eru 110
í myndum eftirfarandi sex orða: vænn (48), vænta (27), bær (13), bæði (11),
bæn (6) og vætti (5). Eins og sést fer mest fyrir orðum sem byrja á raddaða
önghljóðinu v.
Einhverjir lesendur kunna að hafa tekið eftir því að nokkuð hefur
borið á v í dæmum um rím é : æ sem hafa verið sýnd fram að þessu, þ.e.
væna : séna (Skáldhelgarímur 2.39), væni : lénis (Ljómur, er. 4) og vætti :
rétt (Michaels flokkur, er. 30). Enn er eftir að skoða dæmasafn Björns K.
Þórólfs sonar um é : æ rím (1929a:235, sjá auk þess kafla 5.2 hér að framan)
en í tíu af nítján dæmum hans eru myndir orðanna vænn og bæn. Auk
dæmisins úr Skáldhelgarímum eru þetta knén : væn (Völsungarímur 2.35,
Rs 1:324), ígén : kæn : bæn : væn, lén : væn (Skikkjurímur 2.18, 3.79, Rs
2:337, 352), lén : sén : væn : bæn (Geiplur 4.49, Rs 2:388), þéna : væna
(Landrés rímur 2.57, Rs 2:405), lént : vænt (Geirarðsrímur 3.23, Rs 2:488),
lén : væn (Klerkarímur 3.43, Rs 2:878), klént : vænt, þénar : vænar (Filippó -
rímur 5.14, 6.33, Wisén 1881:32, 44). Allt eru þetta dæmi úr rímum. Í
drápu Einars Gilssonar um Guðmund biskup Arason er albættan : stéttar
13.3 (Finnur Jónsson 1908–15 B.2:422). Í þeim átta dæmum sem eftir
standa koma fyrir orðmyndir þar sem æ fer ekki á eftir v eða b: nær, þær,
mæla, fær, kæn, skæra, gæta, hætta og sætt (sjá Björn K. Þórólfsson
1929a:235). Í dæmasafni Orešniks (1982) eru þrjú tilvik um ritun „iæ“ eða
„ie“ í nær og eitt í þær.59
Þannig sést að í rími é : æ eru gjarnan á ferð orð er hefjast á v eða b sem
jafnframt er algengast þar sem „iæ“ eða „ie“ stendur fyrir æ. Sennilega er
þetta ekki tilviljun heldur hafa skáld sem rímuðu é : æ borið æ fram sem
jæ.60 Þegar kemur fram á síðari hluta 14. aldar og 15. öld verður ritun „ie“
fyrir é mjög algeng (Björn K. Þórólfsson 1929a:234) og sennilegt að fram -
burð urinn [jɛː] fyrir é hafi þá verið orðinn útbreiddur. Frá þessum tíma
eru jafn framt flest þekkt dæmi um rím é : æ. Þetta rím bendir til þess að
hljóða sambandið jæ hafi líkst mjög é [jɛː] eða jafnvel verið sama hljóð. Þótt
ég hallist frekar að síðari möguleikanum verður að viðurkennast að heim -
Aðalsteinn Hákonarson114
59 Hér má bæta við dæmi, sem Jóhannes L.L. Jóhannsson hefur bent á (1924:14), klén -
ast : vænast úr Háttatali (er. 61) Lofts Guttormssonar (d. 1432).
60 Í handritinu AM 622 4to frá 1549, sem útgáfa Jóns Þorkelssonar á Michaels flokki
Halls Ögmundarsonar byggist á, er raunar ritað „vietti“ fyrir vætti sem rímar við rétt (1922–
27:377, nmgr. 1).