Íslenskt mál og almenn málfræði - 01.01.2016, Page 117

5.4 Samantekt
Í þessum kafla var fjallað um rím é : æ sem álitið hefur verið heimild um
að í máli þeirra sem því beittu hafi æ enn þá verið einhljóð. Hér var þess í
stað stungið upp á því að rímið endurspeglaði breytingu æ í hljóðasam-
bandið jæ, sem annaðhvort líktist mjög é [jɛː] eða var sama hljóð. Með til-
gátunni mælir að hvort tveggja, rithættir á borð við „iæ“ og „ie“ fyrir æ og
dæmi um rím é : æ, er algengast þegar um er að ræða orð þar sem á undan
æ fara vara mæltu hljóðin v og b, einkum hið fyrra. Sé skýringin rétt er rím
é : æ ekki vitnis burður um einhljóðsframburð æ og þar með ekki heldur
um hæga útbreiðslu tvíhljóðunar æ.
Einnig hefur komið fram að jafnvel þótt gengið væri út frá hefð bund -
inni túlkun ríms é : æ, sé ekki ljóst að tíðni þess gefi tilefni til að stað hæfa
að tvíhljóðun æ hafi breiðst hægt út í upphafi eins og Björn K. Þór ólfs son
hélt fram.
6. Niðurlag
Í þessari grein hefur verið fjallað um aldur breytingar langra miðlægra og
fjarlægra einhljóða forníslensku, é, æ, ó og á, í hnígandi tvíhljóð. Yfirleitt
hefur þetta verið talið gerast í kringum 1300 en hér hafa verið tilfærðar
heimildir um breytinguna í handritum frá því um eða fyrir 1200. Norski
fræði maðurinn Hægstad hafði reyndar áður vakið athygli á hluta þessara
heimilda en það virðist hafa farið fram hjá flestum síðan. Heimildir um
upphaf tvíhljóðunar þegar um eða fyrir 1200 ná að vísu einungis til fram -
mæltu sérhljóðanna é og æ. Fyrir fram mætti hugsa sér að ó og á hefðu tví -
hljóðast jafnsnemma og é og æ en að breyting uppmæltu hljóðanna hefði
ekki haft áhrif á stafsetningu (sbr. Hrein Benediktsson 1959:299). Við
nánari skoðun reynist þó unnt að finna vísbendingar um tvíhljóðun ó og
á í heim ild um, en þær, einkum ritháttarbreytingin „va“ (fyrir vá) > „vo“
(sbr. Hrein Benediktsson 2002 [1979]), benda til þess að uppmælt ó og á
hafi tví hljóðast nokkru síðar en frammælt é og æ, líklega um miðja 13. öld.
Þetta er sérstaklega athyglisvert í ljósi heimilda um að í kerfi stuttra sér-
hljóða hafi frammælt sérhljóð orðið fjarlægari á seinni hluta 12. aldar, en
uppmælt sérhljóð um hálfri öld síðar. Þessi nýja greining á aldri tví-
hljóðunar bendir því til þess að náið samband hafi verið milli þróunar
hljóðgilda í kerfum langra og stuttra sérhljóða á 12. og 13. öld.
Fram kom í 3. kafla að þegar í handritum frá því um 1200 koma fyrir
dæmi um „ei“ og „æi“ fyrir é og æ, en það er skýr vitnisburður um tví-
Aldur tvíhljóðunar í forníslensku 117