Bændablaðið - 09.06.2016, Blaðsíða 52

52 Bændablaðið | Fimmtudagur 9. júní 2016
Kröfur um þjóðlendur í Dölum −3. hluti
− Hundadalur, seinustu kröfur og niðurstaða
Hundadalur (s. 89). Svæði sunnan
Hundadals ásamt Hundadalsheiði.
Í Neðri-Hundadal var bænhús og
jörðin var frekar stór, 40 hundruð.
Um Hundadalsheiðina er
Hæstaréttardómur nr. 183/1997, þar
sem rjúpnaskytta var sýknuð af veiði-
þjófnaði. „Auður nam ekki landið“
var baksíðufrétt í Morgunblaðinu 26.
sept. 1997. Þar er sama meinlokan og
nefnd er hér að framan við Snóksdal,
að dalur merki aðeins dalbotninn.
Hér segir (s. 90): „ ...heimildir um
landnám greina aðeins frá því að
Hundadalur hafi verið numinn í önd-
verðu, ... en ekki hversu langt suður
eða til fjalla landnámið náði. Þannig
geta hvorki Landnáma né aðrar rit-
aðar heimildir þess að landnám til
suðurs hafi náð til Eyðisdals eða
Njóladals.“ Síðar segir (s. 93): „Er
þá byggt á því að landnám á þessum
slóðum hafi a.m.k. ekki náð lengra
en að rótum Hundadalsheiðar.“ Er
hér bergmál af því er lögmaður rík-
isins sagði um þjóðlendukröfu um
Skjaldbreið (Hrd. 67/2006)? Fyrir
héraðsdómi Suðurlands 13. okt.
2005 var eftirfarandi rökstuðning-
ur um það mál tilgreindur af hálfu
lögmanns ríkisins:
„Það liggi ljóst fyrir, að réttarþró-
un allt að núverandi stöðu mála sé á
þá lund, að enginn hafi getað eignast
grunnrétt að hálendissvæðum utan
landnáma. Við athugun á því hvað
felist í hugtökunum „almenningur“
og „afréttur“ séum við Íslendingar
í þeirri einstæðu aðstöðu, að hafa
skjallegar frásagnir um landnám
Íslands, en þær frásagnir hafi verið
taldar áreiðanlegar af sagnfræðing-
um. Samkvæmt þessum heimildum sé
greint frá yfir 400 landnámum og sé
hvergi getið um þau, nema þar sem
um sé að ræða eignarlönd sem síðar
hafi verið byggð.“
Þetta er mjög svo sérlegur texti.
Enginn sagnfræðingur eða bók-
menntafræðingur telur Landnámu
„skjallega“ og „áreiðanlega“ heim-
ild. Í tilvitnuðum orðum er enginn
varnagli sleginn, og er af þeim að
ráða að Landnáma hafi verið lög-
gilt „fasteignamatsbók“ og sam-
tímaheimild um landnám. Þessi
rökstuðningur lögmanns ríkisins
er hreinn skáldskapur og gjör-
samlega óforsvaranlegt af hálfu
ríkisins að láta hann sjást. Þó er
svo að sjá, að um Hundadalsheiðina
sé svipaður skilningur við hafður
og lögmaður ríkisins hafði í fyrr-
greindu máli, sé svæðisins ekki
getið í Landnámu þá er það ekki
undir beinum eignarrétti. – Hvenær
var farið að láta Landnámu vera
grundvallarheimild um eignarrétt á
landi? – Hugmyndin um að land hafi
aðeins verið numið að „rótum heiða“
er í algjörri mótsögn við allt sem er
vitað um ástand landsins í upphafi
byggðar, land viði vaxið, og því best
að búa við efri skógarmörkin. Þess
vegna var byggt lengra inn til lands-
ins í upphafi.
Lögbókin Jónsbók tók gildi 1281
þar stendur (útg. 1904, s. 125): „Eigi
er skylt að ganga á merki þar er fjöll
þau eru, er vatnföll deilast millum
heraða, ok eigi er skylt að ganga úr
búfjárgangi á fjöll upp, kveða skal
þar á merki.“ Samhljóða texti er í
báðum handritum þjóðveldislaganna,
Grágásar. Ekki er hægt að skilja
þetta öðruvísi en vatnaskil skulu
ráða. Ekki var talið skipta miklu
máli hvar merki á fjöllum uppi eru
nákvæmlega. Hvergi eru í fornum
heimildum finnanleg dæmi um að
einhverjir landspartar hafi verið
skildir eftir ónumdir og verið einsk-
is manns land. Ofangreind ákvæði
Jónsbókar eru í fyllsta samræmi við
hugmyndir manna um merki jarða á
seinni öldum. Þessi lagaákvæði eru
ekki nefnd í Kröfum, heldur vitnað
óljóst í Landnámu. Síðast og ekki
síst er hugmyndin um að land hafi
ekki verið numið til fjalla gagnstæð
heilbrigðri skynsemi; fénaður leitar
til fjalla og því ómögulegt, að land
sem fénaður sótti í hafi ekki verið
undir beinum eignarrétti og eign
viðkomandi jarðar.
Jörfi (s. 98)
Jörfaafréttur var eign hálfkirkjunnar
á Jörfa. Svæðið er dæmi um að hálf-
kirkjur áttu land fjarri heimajörðinni.
Upp úr 1520 (Íslenzkt fornbréfasafn.
IX. s. 193) er getið um að kirkjan á
Jörfa eigi hálfan Sléttadal og allan
Haukadal. Um afréttarlandið sagði
í Jarðabók Árna og Páls (VI. s. 50)
„skiftast fjallatollar milli eigenda
eftir proportion.“ Hvernig er hægt að
innheimta tolla af landi sem enginn
á? Rétt er að nefna að í lýsingu Skarðs
í Haukadal í sömu Jarðabók (s. 54)
segir: „Í afrjettinni þar hjá, í þeim
parti, sem Jörfa hálfkirkju tilheyrir,
er sagt verið skuli hafa í gamaldaga
bær, kallaður Þorleifsstader.“ Þetta
segir að landið hefur verið numið
fullum eignarrétti samkvæmt „kenn-
ingum“ óbyggðanefndar.
Segja má að mikið af kröfum um
kirknaeignir hafi verið að geðþótta,
en loks verður hér rætt um þjóð-
lendukröfur í lönd, sem ekki voru
kirknaeignir.
Skarð í Haukadal (s. 102)
Fjalllendi Skarðs. – Fyrst er að geta
að í kaflanum um Skarð í Kröfum s.
59 og 104 eru klausur úr jarðamati
1849–50, sem í raun er vitlaust lesið
hrafl á lýsingu Skarðs á Skarðsströnd
úr sama jarðamati. Rugl þetta er
torskilið þar sem í Kröfum er getið
um kirkju á Skarði, en á Skarði í
Haukadal var aldrei kirkja. Víða
annars staðar er prófarkalestur og frá-
gangur á Körfum aldeilis afleitur. –
Um Skarð í Haukadal stendur í þessu
jarðamati: „Svonefnd Skarðsafrétt
tilheyrir jörðunni hálf.“ Hinn helm-
ingurinn tilheyrir Stóra-Vatnshorni
og Jörfa. Kröfur um að þeir hlutar
verði gerðir að þjóðlendum byggjast
m. a. á því að svæðin séu fráskilin
öðru landi þeirra jarða. Um Skarð á
slíkt ekki við. – Í Kröfum stendur (s.
103): „ …er ekki fallist á það af hálfu
íslenska ríkisins að allt land jarðar-
innar samkvæmt landamerkjabréfi
hennar, sé undirorpið beinum eignar-
rétti. … merkjalýsing styðjist ekki
við eldri heimildir ... Þá er á það bent
að bréfið er ekki áritað um samþykki
aðliggjandi svæðis til austurs, þ.e.
Mela í Strandasýslu.“ Sérkennilegt
er að búta land sömu jarðar niður í
þjóðlendu og eignarland. Lög um
landamerki voru til að fastsetja þau
og þess vegna oft ekki að vænta að
til séu eldri heimildir. Annars gætu
víða leynst heimildir þar sem söfn
eru ekki nægilega könnuð, dæmi um
það er Fremri-Vífilsdalur hér á eftir.
Landamerki milli Skarðs í Haukadals
og Mela eru á vatnaskilum og þar var
ekki lagaskylda að ganga á merki.
Síðar stendur: „ …auk þess sem segir
af Haukadalsafréttar fjárrétt fyrir
sunnan Haukadalsá móts við bæinn
Skarð, er gefur til kynna að þar hafi
ekki verið eignarland.“ Ekki stenst
að fjárréttir í landi einhverrar jarðar
bendi til að þar sé ekki eignarland
og eigi að heita þjóðlenda. Nú er við
að bæta að í Jarðabók Árna og Páls
stendur (VI. s. 53): „Tolla hálfa tekur
ábúandi á móti hinum, sem afrjettinn
eiga. Ekkert hefur landsdrottinn þar
af“. Hvernig er hægt að tala um tolla
af landi, sem ekki er undir beinum
eignarrétti?
Krafan um að fjalllendi Skarðs í
Haukadals verði þjóðlenda, en ekki
annað land jarðarinnar, er greini-
lega enn ein geðþóttaákvörðunin.
Ef ætti að skipta landi jarða með
slíkum hætti og hér er krafist, yrði
með sama rétti að skipta löndum ansi
margra jarða.
Fremri-Vífilsdalur (s. 86)
Fjalllendi Fremri-Vífilsdals. Þar á
við það sama og sagði við Jörfa og
Skarð, að í Jarðabók Árna og Páls
(VI. 20) sagði að goldnir hafi verið
fjallatollar, þ. e. svæðið var eign
Vífilsdals. Sagt er að „merkjalýsing
landamerkjabréfsins ... styðst ekki
við eldri heimildir“. Um þetta sjá
hér að framan um Skarð í Haukadal.
Á s. 88 í Kröfum stendur: „náði
landnám aðeins til Vífilsdals, og
að landamerkjabréf eitt og sér, þótt
þinglýst sé, teljist ekki nægjanlegt til
staðfestingar á beinum eignarrétti.“
Nú er það svo að „eldri heimildir“
eru til um landamerki Vífilsdalanna
í samningi frá 1827 og varðveittur
er í jarðaskjölum Dalasýslu í
Þjóðskjalasafni. Sanngjarnt er að
gera kröfu um að þau skjöl hefðu
verið skoðuð í undirbúningi kröfu-
gerðar. Um merkingu orðsins dalur
er vitnað til þess sem áður sagði um
Snóksdal og Hundadal. Gersamlega
ótækt er, að þinglýst landamerkja-
bréf frá 19. öld skuli talið lakari
eignarheimild en Landnáma. Léleg
heimildarýni er að svona lagað skuli
sjást í Kröfum. Fyrst gerð er krafa
um Vífilsdal er torskilið hvers
vegna ekki eru gerðar kröfur um
þjóðlendur í fleiri dölum, en þetta
segir að kröfur eru eftir geðþótta.
Villingadalur (s. 97)
Landsvæði sunnan og vestan
Villinga dalsdraga. Þetta er minnsta
svæðið, sem krafa er gerð um að
verði gert að þjóðlendu. Hér sýnist
í hafa verið ónákvæmni í lýsingu
landamerkjabréfs. Þar sem svo
hagar til eins og þarna eru vatnaskil
sögð ráða, en menn eru oft eðlilega
ekki vissir um hvar þau nákvæm-
lega eru.
NIÐURSTAÐA UM
FJALLLENDI KIRKNA OG
KRÖFUR UM ÞJÓÐLENDUR
Nú vaknar spurningin: Hvað
ætlar ríkið að gera með þessi
svæði og til hvers á að nota þau?
Þetta eru lítil svæði og sundur-
slitin og þess vegna er eðlilegt að
spyrja, svarar þetta kostnaði og
á hvaða máta er þetta arðbært?
Hvernig á að kosta fjallskil?
Athygli hlýtur að vekja, að á yfir-
litskorti yfir þjóðlendur á Íslandi eru
þær margir smáblettir og fjallatopp-
ar á Skaga, Tröllaskaga og á fjall-
garðinum austan Eyjafjarðar. Þetta
hljóta að vera mjög svo arðbærir og
mikilvægir blettir, fyrst ríkið leggur
í mikinn kostnað við að afla þeirra.
Það vekur athygli að lögð er
mikil áhersla á að nauðsynlegt sé
að heimildir séu í Landnámu um að
land hafi verið numið í öndverðu.
Hvaðan er sú hugmynd komin? Ný
hugmynd er einnig tilbúningurinn
„afnotanám“ og í framhaldi af því
„afréttareign“. Engum datt í hug
að afréttir væru undir annars konar
eignarrétti en önnur lönd, fyrr en
nýyrðið „afréttareign“ var búið til.
Í Hundadal. Njóladalur vinstra megin og Eyðisdalur hægra megin við Tungufell. Þjóðlendukrafa hefst „þar sem
Njóladalsá og Eyðisdalsá koma saman“ og nær allt suður að vatnaskilum við Mýrasýslu. Mynd / Björn Þorsteinsson.
Dr. Einar G. Pétursson.
Hér má sjá þjóðlendur á hluta af Norðurlandi samkvæmt korti Óbyggðanefnd-
ar.