Bændablaðið - 09.06.2016, Blaðsíða 44

44 Bændablaðið | Fimmtudagur 9. júní 2016
Hetjur grasafræðinnar:
Vavilov og aðstoðarmennirnir sem sultu í hel
Nikolay Vavilov og aðstoðarmenn
hans eru líklega einu píslar-
vottarnir í sögu ræktunar- og
grasafræðinnar. Vavilov var Rússi
sem ferðaðist víða um heim og
safnaði fræi, rótum og aldinum
af mismunandi yrkjum nytja-
plantna. Afrakstrinum var komið
fyrir í fræbanka í St. Pétursborg
og geymt það.
Í tuttugu og átta mánaða umsátri
Þjóðverja um Pétursborg múruðu
starfsmenn fræsafnsins sig inni í
hvelfingu þar sem þeir höfðu komið
safninu fyrir til að verja það fyrir
hungruðum íbúum Pétursborgar og
hugsanlega þýska umsátursliðinu.
Hitler hafði ekki síður áhuga á
möguleikunum á matvælarækt
í Austur-Evrópu og Úkraínu en
listaverkunum í keisarahöllinni og
gullforða Rússa.
Þegar hvelfingin var opnuð
að umsátrinu loknu kom í ljós að
nokkrir aðstoðarmenn Vavilov
höfðu svelt sig í hel í stað þess að
leggja sér fræin til munns.
Fræsafnið er í dag eitt af undir-
stöðu fræsöfnum í heimi og að hluta
grunnurinn að kynbótum sem mat-
vælaframleiðsla í Rússlandi treystir
á.
Örlög Vavilovs voru engu betri
en aðstoðarmannanna því hann féll
í ónáð hjá Stalín og veslaðist upp
af hungri í fangabúðum Gúlagsins.
Heillaðist af nytjaplöntum
Foreldrar Vavilov voru kaupmenn
sem samkvæmt sögunni unnu sig
upp úr sárri fátækt og komu honum
og bróður hans til mennta. Nikolay
Ivanovich Vavilov fæddist í Moskvu
25. nóvember árið 1887.
Vegna fátæktarinnar og mat-
arskortsins sem Vavilov ólst upp
við og sá allt í kringum sig fékk
hann ungur áhuga á matvælafram-
leiðslu og ræktun nytjaplantna.
Hann útskrifaðist frá landbúnað-
arháskóla í Moskvu árið 1910 og
fjallaði lokaritgerð hans um snigla
sem meindýr í landbúnaði.
Eftir útskrift fékk hann starf við
hagnýta grasafræði hjá stofnun sem
hafði umsjón með rannsóknum á
plöntusjúkdómum og meindýrum
í ræktun. Á vegum þeirrar stofn-
unar ferðaðist hann meðal annars
um Evrópu til að kynna sér nýjustu
aðferðir í vörnum gegn sveppasjúk-
dómum. Á þeim ferðum kynntist
hann ört vaxandi fræðigrein, plöntu-
erfðafræði, sem hann átti eftir að
helga líf sitt.
Árið 1920 vingaðist Vavilov
við ungan mann frá Úkraínu sem
nam við landbúnaðarháskólann
í Moskvu, bauð honum á fjölda
vísindafyrirlestra og hvatti hann
til dáða. Sá hét Tromfin Lysenko
og átti síðar eftir að verða mikill
örlagavaldur í lífi Vavilov.
Valivov hlaut Lenín-orðuna,
eins konar fálkaorðu, árið 1926
fyrir starf sitt í þágu sovésks land-
búnaðar.
Rannsóknir á
ryðstöngulsveppum
Vavilov var framkvæmdastjóri
Lenín, allra stétta, landbúnaðar-
akademíunnar í Leníngrad, seinna
Pétursborgar, á árunum 1930 til
1940. Undir hans stjórn lagði stofn-
unin meðal annars áherslu á rann-
sóknir á skaðsemi ryðstöngulsvepps
á korngresi.
Hann gerði hosur stofnunarinn-
ar grænar fyrir kanadíska sveppa-
fræðingnum Margréti Newton og
reyndi ítrekað að ráða hana til
starfa. Newton var á sínum tíma
heimsfræg í heimi plöntusjúkdóma-
fræðinga fyrir rannsóknir sínar á
ryðstöngulsveppum og varnir gegn
sýkingum af þeirra völdum. Vavilov
bauð henni há laun og ýmiss konar
hlunnindi eins og sitt eigið kamel-
dýr til afnota á rannsóknarferðum.
Newton afþakkaði boðið en kenndi
við stofnunina í þrjá mánuði ári
1933.

Uppruni nytjajurta
Á þeim árum sem Vavilov starf-
aði við Lenín, allra stétta, land-
búnaðarakademíunnar vann hann
að þróun kenningar um uppruna
nytjajurta. Kenningar sem hann er
þekktur sem höfundurinn af í dag.
Kenningin gengur út frá því að
eftirsóttir eiginleikar nytjaplantna
eigi sér upphaf og hafi þróast á
ákveðnu landsvæði. Eiginleikarnir
sem um er að ræða eru samkvæmt
kenningu Vavilov annaðhvort
sjálfsprottnir eða framræktaðir af
mönnum.
Hann fór í 115 rannsóknaleið-
angra og ferðaðist til 64 landa.
Afganistan, Íran, Taívan, Kóreu,
Eþíópíu, Spánar, landa í Suður-,
Mið-Ameríku og Bandaríkjanna
sem dæmi. Rannsóknaraðferð hans
þótti óvenjuleg að því leyti að hann
leitaði ráða hjá heimafólki og talaði
við bændur og tók mark á því sem
þeir sögðu og skráði það hjá sér.
Niðurstaða hans var sú að kjarna-
svæði í þróun helstu nytjaplantna
heims væru tólf. Svæðin sem um
ræðir er að finna í Kína, Indónesíu
og Malasíu, Mið-Asíu, Persíu,
við Miðjarðarhafið, á Indlandi og
á ákveðnum svæðum í Mið- og
Suður-Ameríku. Þau svæði flokk-
ar hann í hluta, Síle, Brasilíu og
Mexíkó.
Samkvæmt Vavilov gerir vit-
neskja um uppruna nytjaplantanna
mönnum kleift að leita uppi villta
ættingja þeirra og nota þá til kyn-
bóta finnist í þeim eiginleikar sem
eru til bóta eins og til dæmis þol
gegn sjúkdómum.
Vavilov er því á sinn hátt upp-
hafsmaður þess að mikilvægt sé
að varðveita náttúrulegan fjöl-
breytileika og erfðabreytileika
villtra- og nytjaplantna.
Fræsafnið
Á ferðum sínum safnaði Vavilov
hátt í 220 þúsund fræjum, rótum og
aldinum sem hann sendi eða hafði
með sér til Pétursborgar og eru í
dag grunnurinn að fræsafni Vavilov-
stofnunarinnar. Safnið var á sínum
tíma stærsta og fjölbreyttasta fræ-
safn í heimi með um 370 þúsund
skráð eintök í geymslu.
Afstoðarmenn Vavilov í Péturs-
borg tóku á móti sendingunum,
flokkuðu fræin, aldinin og ræturnar
í umbúðir, merktu og komu fyrir
í geymslu í kjallara Lenín, allra
stétta, landbúnaðarakademíunnar,
sem í dag kallast Vavilov-stofnunin.
Í rúmlega tveggja ára umsátri
Þjóðverja um Pétursborg stóðu
aðstoðarmenn vörð um safnið og
hleyptu engum að því. Meðan á
mestu hungursneyðinni stóð borð-
aði fólk allt sem að kjafti kom, það
skóf börkinn af trjánum í borginni
og sauð mosavaxna steina til að búa
til súpu. Síðar, þegar hungrið var
orðið óbærilegt, át það rottur og
skordýr og dæmi eru um mannát
frá þessum tíma.
Aðstoðarmenn Vavilov gripu
til þess ráðs að múra safnið inni í
leynihvelfingu. Í lok umsátursins,
vorið 1945, kom í ljós að nokkrir
þeirra höfðu múrað sig inni með
fræjunum, rótunum og aldinunum
og soltið í hel í stað þess að borða
fræin. Alls létust níu aðstoðarmenn
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
Rússneski plöntuerfðafræðingurinn Nikolay Ivanovich Vavilov.
eða úti á mörkinni.
Sýnishorn af mismunandi byggi í
vörslu Vavilov-stofnunarinnar.
Hirslur undir fræ af rúgi úr safni
Vavilov.
Upprunastaðir helstu nytjaplantna heims að mati Vavilov.
Fangamynd af Vavilov.