Bændablaðið - 05.10.2017, Blaðsíða 20

20 Bændablaðið | Fimmtudagur 5. október 2017
Mikið hefur verið rætt og ritað
um lífeyrissjóði landsmanna.
Með stofnun þeirra töldu flestir
launþegar að búið væri að tryggja
framfærslu þeirra á efri árum,
en á liðnum misserum og árum
hafa verið að koma upp miklar
efasemdir um ágæti sjóðanna.
Nær 14 þúsund milljóna króna
rekstrarkostnaður stærstu 15
sjóðanna á síðasta ári stingur þar
óneitanlega í augu launþeganna
sem eiga sjóðina. Þetta er um þrem
milljörðum króna hærri upphæð
en allur rekstrarkostnaður
Akureyrarbæjar.
Heildareignir lífeyriskerfisins
eru metnar á 3.633 milljarða króna.
Þar af eru innlendar eignir 2.872
milljarðar króna, eða um 78% af
heildareignum. Þegar talað er um
þessar risaeignir verður fólk að
hafa það í huga að það eru alls ekki
peningar sem eru fastir í hendi.
Fjármunirnir eru að verulegum
hluta bundnir í hlutabréfum og
fyrirtækjum sem eiga það til að
vera ansi fallvölt. Ein myndarleg
fjármálakreppa, nú eða óáran í
heimsmálunum, getur þurrkað út
þessar meintu eignir á ótrúlega
skömmum tíma. Það sýnir reynslan
af síðustu fjármálakreppu mjög vel
þegar sjóðirnir töpuðu hundruðum
milljarða. Þrátt fyrir það hefur
verið haldið áfram á sömu braut í
áhættufjárfestingum.
Nýjasta dæmið um áhættuna sem
verið er að taka má sjá í fregnum af
milljarða fjárfestinga lífeyrissjóða
í United Silicon í Reykjanesbæ. Þá
hefur hlutabréfaeign lífeyrissjóðanna
í skráðum félögum í íslensku
Kauphöllinni fallið um milljarðatugi
í kjölfar þessa að Björt framtíð
ákvað að slíta stjórnarsamstarfinu
aðfaranótt 15. september. Strax eftir
fall ríkisstjórnarinnar þurrkuðust út
á pappírunum 35 milljarðar króna.
Beinn lífeyrisskattur í stað
lífeyrissjóðssöfnunar
Ýmsir hafa bent á að lífeyrissjóðirnir,
eins og þeir eru reknir í dag, séu
orðnir ósnertanlegt kerfi í kerfinu.
Þeir séu líka beinlínis skaðlegir
fyrir launþega vegna vaxtaáhrifa
sem rekstur sjóðanna skapar í
samfélaginu. Auk þess hafi venjulegt
launafólk litla sem enga aðkomu að
stjórnun þeirra.
Þessu til viðbótar telja margir
að enginn ávinningur sé af því
fyrir sjóðsfélaga að greiða í þá þar
sem þær uppsöfnuðu greiðslur eru
síðan nýttar til að skerða bætur
Tryggingastofnunar á móti. Það sem
eigi því að vera til að bæta lífskjör
launþega sé ekkert annað en skattur
en ekki lífeyrissöfnun.
Gegnumstreymisgreiðslur úr
sjóðunum kalla á stöðugt
hærri iðgjöld
Stór eignarhlutur í fyrirtækjum
í verslun og flugrekstri hafa líka
sýnt að stjórnendur sjóðanna eru
hræddir við að selja þar eignarhluti
af ótta við að það leiði til verðfalls
og þar með skerðinga á bókfærðum
eignum. Þess vegna virðist eina
færa leiðin til að halda uppi
vaxandi lífeyrisútgreiðslum úr
sjóðunum til sjóðsfélaga vera að
hækka iðgjöld. Sterkar líkur eru því
að fljótlega verði sett fram krafan
um að hækka iðgjöldin enn frekar
og treysta á að mæta útgreiðslum
með gegnumstreymisfjármagni,
en ekki með sölu eigna. Kerfið er
því að verða stöðugt þyngri baggi
á launþegum þvert á upphaflegan
tilgang.
Slík dæmi hafa menn ljóslifandi
fyrir framan sig, eins og þegar
lykilmenn í Högum seldu sína eign
vegna ótta við að hún rýrnaði þegar
áhrifa af innkomu Costco færi að
gæta á markaðnum. Eðlilegt hefði
verið að lífeyrissjóðirnir reyndu
líka að koma sínum eignum í
félaginu í skjól með því að selja.
Það var hins vegar ekki hægt í
ljósi stórs eignarhluta, því þá hefði
hlutabréfaverð í fyrirtækinu hrunið.
Til að halda hlutabréfaverðinu
uppi neyddust lífeyrissjóðirnir því
til að styrkja sína stöðu í félaginu.
Sama gerðist í raun í Icelandair.
Það getur því reynst afar snúið
fyrir lífeyrissjóðina að innleysa
bókfærða eign sína í áhættusömum
rekstri til að mæta vaxandi þörf á
lífeyrisgreiðslum. Til þess finnst
aldrei heppilegur tími.Eina færa
leiðin virðist vera að hækka iðgjöld
launþega í sjóðina til að mæta auknu
útstreymi. .
Iðgjöldin eru nú að fara í 15,5%
með hlut launagreiðenda, hvað þau
verða eftir næstu kjarasammninga
veit enginn. Svona þróun getur ekki
leitt til annars en vaxandi óánægju
launþega og hruns kerfisins.
„Eignaupptaka og þjófnaður“
Eins og kerfið er rekið í dag þá er
inneign sjóðsfélaga ekki erfanleg
við andlát. Flestir greiðendur
iðgjalda andast án þess að klára
reiknaðar úttektarheimildir og
því hverfur ætluð inneign inn í
svarthol sjóðanna. Þrátt fyrir þetta
dugar þessi eignaupptaka ekki
til að halda uppi útreiknuðum
greiðsluskuldbindingum sjóðanna.
Helgi Pétursson, fyrrverandi
talsmaður „Gráa hersins“ svokallaða,
lýsti afskiptum ríkisins af eignum
lífeyrisþega ágætlega í viðtali við
Morgunblaðið í apríl síðastliðnum
þegar hann sagði:
„Lágmarksframfærslunni sem
við eigum að fá frá ríkinu er velt
yfir á lífeyrissjóðina og þetta segjum
við að sé bara eignaupptaka og
þjófnaður,“ sagði Helgi. Þar kom líka
fram að Grái herinn vildi láta reyna
á lögmæti þessa fyrir dómstólum
og það er hann að gera í máli sem
höfðað hefur verið í samvinnu við
Flokk fólksins. Var Jón Steinar
Gunnlaugsson hæstaréttarlögmaður
fenginn til að taka málið að sér.
Skylduiðgjöldin hækka stöðugt
Samtök atvinnulífsins og Alþýðu-
sambands Íslands gerðu með sér
samkomulag um hækkun á framlagi
atvinnurekenda í lífeyrissjóði
2016. Mótframlag átti samkvæmt
því að hækka um 3,5% í þremur
áföngum til 2018. Gengið var frá
samkomulaginu 15. júní 2016.
„Skylduiðgjald til lífeyrissjóðs“
samkvæmt samningi þessum
verður þá samtals 15,5% frá 1. júlí
2018, sem skiptist í 4% iðgjald
launamanns og 11,5% mótframlag
atvinnurekanda.
1. júlí 2016 hækkaði mótframlag
atvinnurekenda um 0,5
prósentustig.
1. júlí 2017 hækkaði mótframlag
atvinnurekenda um 1,5
prósentustig.
1. júlí 2018 hækkar mótframlag
atvinnurekenda um 1,5
prósentustig.
Hækkun um 0,5% þann 1.
júlí 2016 átti samkvæmt
hugmyndum SA og ASÍ að renna
í samtryggingu sjóðsfélaga.
Frá 1. júlí 2017 gat fólk samkvæmt
samkomulaginu ráðstafað allt
að 2 prósentustigum í bundinn
séreignarsparnað.
Frá 1. júlí 2018 á fólk svo
að geta ráðstafað allt að 3,5
prósentustigum í bundinn
séreignarsparnað.
Hvort SA og ASÍ eru þess umkomin
að ráðskast með hluta af launum
fólks hlýtur að vekja spurningar um
stjórnarskrártryggðan rétt fólks til
að standa utan við félög, eins og
lífeyrissjóði. Félagafrelsi er líka hluti
af ákvæðum Mannréttindasáttmála
Evrópu sem lögfest voru á Íslandi
1995.
ASÍ gerði blákalt atlögu að
rétti launþega til að ráðstafa hluta
aukinna iðgjalda í séreignarsjóði.
Sagði ASÍ ljóst í kjölfar undirritunar
samkomulagsins að þáverandi
löggjöf um starfsemi lífeyrissjóða
hefði ekki að geyma ákvæði
sem heimilar sjóðsfélögum eða
lífeyrissjóðum að ráðstafa hluta af
skylduiðgjaldi í bundna séreign.
Einnig væri ljóst að tíminn fram
til 1. júlí 2016 væri ekki nægur til
að lífeyrissjóðirnir gætu sett upp
gagnsætt og skilvirkt kerfi svo
sjóðsfélagar gætu tekið upplýsta
ákvörðun um að ráðstafa hluta
skyldutryggingariðgjalds í bundna
séreign og áhrif þeirrar ákvörðunar
á samsetningu réttinda sinna.
Samtök atvinnulífsins bættu svo
um betur með því að segja:
„Hækkun framlags atvinnu-
rekenda til lífeyrissjóðs um 0,5%
frá og með 1. júlí 2016 verður fyrst
um sinn ráðstafað í samtryggingu
viðkomandi lífeyrissjóðs þar til
valrétturinn tekur gildi frá og með
1. júlí 2017.“
Fjármálaeftirlitið tekur
SA og ASÍ á beinið
Vilhjálmur Birgisson, verkalýðs-
foringi á Akranesi, gerði alvarlega
athugasemd við útlistun SA og ASÍ
á þessu máli.
Benti hann á að Samtök
atvinnulífsins og Alþýðusamband
Íslands hafi óskað eftir því við
lífeyrissjóðina að þeir héldu
aukaaðalfundi þar sem reglugerðum
sjóðanna var breytt þannig að búin
var til ný séreign, svokölluð tilgreind
séreign. Samtök atvinnulífsins, ASÍ
og lífeyrissjóðirnir hafi síðan haldið
því fram að með þessari breytingu
á reglugerðum sjóðanna hefði
launafólk ekki kost á að velja sér
annan vörsluaðila en lífeyrissjóðina
og réðu því þá ekki hvernig það
ráðstafaði þessum fjármunum.
Fjármálaeftirlitið sendi lífeyris-
sjóðunum bréf vegna svokallaðrar
tilgreindrar séreignar en í þessu bréfi
voru gerðar alvarlegar athugasemdir
við útlistun fulltrúa Samtaka
atvinnulífsins, Alþýðusambands
Íslands og lífeyrissjóðanna á meðferð
þessarar viðbótar lífeyrisgreiðslu.
Fyrsta hækkunin kom 1. júlí
2016, næsta hækkun kom 1. júlí 2017
og sú síðasta kemur 1. júlí 2018, eða
samtals 3,5%. Í endurskoðuninni í
janúar 2016 var skýrt kveðið á um
að einstaklingar eigi að hafa val um
að geta sett þetta viðbótar framlag
upp á 3,5% í bundna séreign eða í
samtrygginguna. Í bréfi FME segir:
„Vegna villandi fréttaflutnings
og upplýsinga á heimasíðum
lífeyrissjóðanna þess efnis að
sjóðsfélögum beri að ráðstafa
iðgjaldi til tilgreindrar séreignar
til sama lífeyrissjóðs og tekur við
iðgjaldi vegna samtryggingar,
telur Fjármálaeftirlitið rétt að
vekja athygli á þeim reglum sem
gilda um rétt sjóðsfélaga til að
ráðstafa iðgjaldi sem renna skal
til séreignar.“
Yrði staðan betri með
gegnumstreymiskerfi?
Því hefur verið velt upp að með
því að leggja lífeyrissjóðina niður
og taka upp 8% beinan lífeyrisskatt
í gegnumstreymiskerfi í staðinn,
myndu launþegar geta sparað sér
gríðarlega fjármuni. Þessi skattur
rynni óskertur til öldrunarþjónustu
og heilbrigðisþjónustu. Sú prósenta
myndi skila ríkinu mun hærri
hreinum tekjum í þennan rekstur
en umsaminn 15,5% iðgjöld í
lífeyrissjóðina. Skattur sem nú er
ekki innheimtur fyrr en við útgreiðslu
úr sjóðunum kæmi þá strax inn
í ríkissjóð. Auk þess yrði afar
fjárfrekar afætur á lífeyriskerfinu
skornar af. Mismuninn, 7,5% af
skattlögðum launum, gætu launþegar
svo lagt inn á eigin reikninga ef þeim
sýndist svo, eða nota til að auka sín
lífsgæði.
Minni áhætta lægri vextir
Ef sjóðirnir yrðu lagðir niður hyrfi
líka ryksuguáhrif þeirra í þjóðfélaginu
vegna 3,5% ávöxtunarkröfunnar
og gríðarlegra umsvifa í
fyrirtækjarekstri. Afleiðingin gæti
orðið mun lægri vextir á lánum til
almennings. Launþegar yrðu þá
ekki lengur neyddir til að leggja
atvinnulífinu til gríðarlegar upphæðir
í formi áhættufjármagns í gegnum
skyldugreiðslur til lífeyrissjóðina.
Flestir íslenskir stjórnmálamenn
hafa hrósað Íslenska lífeyris-
sjóðakerfinu í hástert og telja það í
alvöru vera akkeri sem geti bjargað
þjóðinni þegar í harðbakkann slær
og þjóðin eldist. Um leið finna þeir
gegnumstreymiskerfi til að halda
uppi velferðarkerfinu allt til foráttu.
Samt eru slík kerfi notuð víðast hvar
annars staðar.
Aldraðir og öryrkjar hafa ekki enn
séð þann hag sem í kerfinu á að felast.
Ekki eru launþegar heldur upplýstir
um þá áhættu sem þeir eru neyddir að
taka með drjúgan hluta launa sinna í
gegnum skylduinnheimtu iðgjalda.
Fjármagnssuga í íslensku
hagkerfi
Lífeyrissjóðakerfið sogar til sín
gríðarlegt fjármagn frá launþegum
í landinu á hverju ári. Þar nema
iðgjöldin um 160 þúsund milljónum
króna á ári, en útgreiðslur nema
um 119 milljörðum samkvæmt
ársreikningum lífeyrissjóðanna.
Innheimta iðgjalda í lífeyrissjóðina
er framkvæmd samkvæmt lagaboði.
Margir eru þó farnir að efast um
að slík lög fáist staðist þar sem
lífeyrissjóðirnir eru ekki í eigu
ríkisins og þarna sé formlega ekki um
skattinnheimtu að ræða. Það standist
því ekki frekar en skylduaðild að
verkalýðsfélögum sem þegar
hefur verið dæmd ólögmæt hjá
Mannréttindadómstól Evrópu. Meira
að segja hefur Alþýðusamband
Íslands neyðst til að viðurkenna
þetta. Á heimasíðu ASÍ segir:
„Samkvæmt 2. mgr. 74. gr.
stjórnarskrár, má engan skylda til
aðildar að félagi þó kveða megi á um
slíka skyldu ef það er nauðsynlegt
Lífeyrissjóðir landsmanna soga til sín gríðarlega fjármuni úr samfélaginu:
Göfug markmið um sjóði sem eru að
breytast í martröð eigenda sinna
– Umsvif sjóðanna og ávöxtunarkrafa kallar á hátt vaxtastig í landinu, stöðugt hærri iðgjöld og óheyrilegan rekstrarkostnað
Hörður Kristjánsson
hk@bondi.is
FRÉTTASKÝRING