Fjölrit RALA - 10.05.1988, Qupperneq 88

84
43. tafla. Frcesýni athuguð 1985-1987.
Fiðldi
Frá Sámsstöðum 76
Úr rannsóknum á Korpu 22
Frá eftirlitsdeild 4
Frá innflytjendum 17
Samtals 119
Genflæði i íslensku birki
Þorsteinn Tómasson og Kesara A. Jónsson
íslenskt birki er mjög breytilegt og flokkun þess hefur reynst torveld. Þessi
breytileiki er nokkuð tengdur landshlutum og þar með veðurfari en þó ekki nóg til að það
sé viðhlitandi skýring á breytileikanum og ýmsar tilgátur hafa verið settar fram um
orsakir hans. Einnig er áberandi að breytileiki milli einstakra plantna í mörgum
skóglendum er mikill. Það er þekkt að fjalldrapi (2n=28) og birki (2n=56) æxlast iðulega í
náttúrunni. Afkomandinn, sem nefnist skógviðarbróðir, er í erfðalegu ójafnvægi þar sem
truflun verður á pörun litninga i rýriskiptingu. Engu að siður er hugsanlegt að nokkurt
lífvænlegt frjó myndist og að víxlun við birkiplðntur sé möguleg. Með þeim hætti gæti
fjalldrapagen smám saman flætt úr fjalldrapa um skógviðarbróður í birkið. Þetta gæti skýrt
hinn mikla breytileika sem er að finna í birki. Til að rannsaka þessa tilgátu var sótt um
fé í Vísindasjóð 1984 - 1987.
Litningarannsóknir geta gefið vísbendingar um hvort genflæði sé milli tegundanna,
(hybrid introgression) í fyrsta lagi ef litningafjöldi er breytilegur og í öðru lagi ef pörun
litþráða er óregluleg.
Unnið var á árinu 1984 að slíkri rannsókn sem kostuð var af Vísindasjóði. Var
einkum unnið að heimildakönnun og prófun aðferða. Tekin voru sýni úr skóglendum í
Biskupstungum og Hjaltastaðaþinghá, þar sem grunur leikur á um tegundasamruna. Sýni
voru tekin af reklum (rýriskipting) og vaxtarendum (jafnaskipting) á sprotum og rót.
Rannsóknir á litningum í birki eru mjög erfiðar þar sem litþræðir eru smáir og
frumur litlar. Það sýndi sig að tiltðlulega auðvelt var að afla góðra sýna vegna
jafnaskiptingar. Sýni voru tekin af rót og vaxtarendum sprota sem eru mun auðveldari í
söfnun. Hins vegar var þörf á betri tækni við undirbúning smásjársýna til að ná skýrari
myndum í smásjá.
Grein um aðferðafræði við litningarannsóknirnar hefur birst í sænska tímaritinu
Hereditas
Jafnframt litningarannsóknunum voru framkvæmdar víxlanir á milli fjalldrapa og
birkis og milli skógviðarbróður og birkis.
Niðurstöður eru mjög áhugaverðar. Sýnt var fram á hringamyndun og óreglulega pörun
iitninga í rýriskiptingu i sýnum sem tekin voru í birkilendum í Úthlíðarhrauni í
Biskupstungum og í Hjaltastaðaþinghá. Auðvelt reyndist að mynda skógviðarbróður með
víxlun fjalldrapa og birkis og einnig fengust allmargar plöntur úr víxlun skógarbróður og
birkis. Litningafjöldi skógviðarbróðurpiantna var oftast 2n=42 en 2n=28 kom einnig fyrir.
Fjöldi litninga afkomenda skógviðarbróður og birkis var 2n=56 og 2n=42. Frjósemi í fræi
var lítil.
Niðurstöður þessar styðja mjög eindregið þá tilgátu að útlitsgerð islenska birkisins
megi að verulegu leyti skýra með erfðaflæði milli fjalldrapa og birkis.