Bændablaðið - 19.11.2020, Blaðsíða 50

Bændablaðið | Fimmtudagur 19. nóvember 202050
BÆKUR& MENNING
Bókaútgáfan Hólar hefur
endurútgefið bókina Látra-
Björg eftir Helga Jónsson frá
Þverá í Dalsmynni (1890–1969),
en hún kom í fyrra skiptið út
árið 1949.
Í formála bókarinnar er haft
eftir Birni Ingólfssyni, fyrrum
skólastjóra á Grenivík, að þær
hafi ekki verið margar konurnar
sem stóðu upp úr í fjöldanum ef
litið er til fyrri alda. „Þær voru
þó til og minningu þeirra þarf
að halda á lofti. Sú sem hér er
til umfjöllunar var ekki venjuleg
kona. Hún storkaði valdinu og lét
hvorki háa né lága eiga nokkuð
hjá sér, lét aldrei í minni pokann
fyrir neinum.“
Dularfyllsti rithöfundur
Íslandssögunnar
Í bókinni eru saman komin öll
helstu kvæði Látra-Bjargar og um
leið skýringar Helga Jónssonar frá
Þverá í Dalsmynni og samantekt
hans á æviferli hennar, en Helgi
var einhver dularfyllsti rithöfundur
Íslandssögunnar.
Í sérstökum viðauka er svo að
finna Látrabréfið sem líkur eru á
að sé eini varðveitti prósatextinn
eftir Látra-Björgu, einhver
kynngimagnaðasti orðagaldur sem
um getur, sagður hafa fundist á
skemmuvegg á Látrum árið 1740.
Látur, ysti bær á Látraströnd
Sögusviðið bókarinnar er að
stærstum hluta Látur, ysti bær
á Látraströnd. Á Látraströnd
og í Fjörðum, ystu byggðum
Gjögraskaga, sem nú eru löngu
farnar í eyði, voru á þessum tíma
oft um 200 manns á 20 bæjum.
Bærinn á Látrum var samt
afskekktur, jafnvel á þeirra tíma
mælikvarða. Þaðan voru 7 km í
Grímsnes og 9 km í Keflavík og
gat orðið ófært í báðar áttir vikum
saman yfir veturinn.
„Lífið byrjaði snemma að
sýna Björgu í tvo heimana. Barn
að aldri stóð hún uppi ein meðal
vandalausra á þessum afskekkta
bæ á Látraströnd, skilin eftir og
faðir hennar farinn. Hún hafði þá
dvalið á þessu heimili með honum
í þrjú ár og þekkti heimilisfólkið.
Það þekkti hana ekki síður.
Einhverjar töggur hefur það séð í
þessu níu ára stúlkubarni, annars
hefði hún verið send umsvifalaust
yfir um fjörð á sína heimasveit.
Á Látrum átti hún heima alla tíð
síðan þótt hún færi víða á flakki
sínu seinni hluta ævinnar enda
festist nafn bæjarins við hennar.
Látra-Björg.
Björg var ekki af kotungum
komin, báðir afar hennar voru
prestar og í ættum hennar er
að finna stórbændur, presta
og sýslumenn. Menntastétt
þjóðarinnar. Faðir hennar, Einar
Sæmundsson stúdent, var skáld
gott en með óeirð í blóðinu og
er að sjá að Björg hafi erft hvort
tveggja.“
Samtíðarmenn hennar
óttuðust hana
Látra-Björg (1716-1784),
var kraftaskáld, sjómaður,
flökkukona og goðsögn í lifanda
lífi og ráðgáta eftir að hún lést á
vergangi í móðuharðindunum.
Samtíðarmenn hennar óttuðust
hana. Með kvæðum sínum var
hún sögð geta flutt til fjöll, laðað
að sér fisk og deytt menn eða fært
þeim gæfu.
Í bókinni segir að Látra-
Björg þjóðtrúarinnar
hefur verið álitin
flökkukona frá
upphafi vega. Þessu
fer þó mjög fjarri.
„Öll sín þroskaár
og, að líkindum,
alllangt fram eftir
ævi er hún húskona
á Látrum og býr
þar á sinn hátt. Alla
þá tíð stundar hún
sjóróðra og letur lítt
til stórræða. Hún
er svo veiðisæl að
varla þykir einleikið.
Stundum dregur
hún fisk þótt enginn
annar á báti hennar
verði var. Þessi atvik
eru fyrsti vísirinn
til þeirrar trúar á
fjölkynngi Bjargar,
sem verður seinna
landfræg í sambandi
við vísur hennar.
Fólkið hræðist
hana og dáir. Ber
margt til þess:
Svipur hennar
og vöxtur, áræði
og aflraunir, orðsnilli hennar
og bragkynngi, sem eru hröð
með afbrigðum og hitta markið
í flughasti. Og síðast en ekki
sízt dulargáfa, sem menn ekki
skilja, en grunar að eigi sér engin
takmörk.
Ráða má af vísum Bjargar, frá
búskaparárum hennar, að hún unir
hag sínum dável
og hefur gnótt matar, sem
líklegt er um fjölkunnuga konu.
Þegar ekki fæst bein úr sjó, seiðir
hún á öngul sinn lúðu, sem er alin
fyrir sporð.
Það var einhverju sinni, að róið
var með haukalóð á báti Bjargar.
Þá var fiskleysi og var róðurinn
gerður að áeggjan hennar. Þegar
lóðin voru lögð, merkti Björg sér
einn öngulinn og kvað:
Sendi drottinn mildur mér
minn á öngul valinn
flyðru þá, sem falleg er,
fyrir sporðinn alin.
Þegar lóðin var dregin inn voru
allir önglar berir, nema sá, er Björg
merkti sér. Á honum var lúða
svo stór, að undrun sætti. Segja
Höfðhverfingar, að Björg skipti
lúðunni milli skipverja.“
/VH
Látra-Björg:
Kraftaskáld, sjómaður,
flökkukona og goðsögn
Staða íslensks landbúnaðar
vandinn og lausnin
Heimsfaraldur kórónuveiru hefur
lagt línurnar um stjórnmála-
umræðu ársins 2020. Fyrir vikið
hafa mörg stór úrlausnarefni,
sem þó þoldu enga bið áður en
faraldurinn hófst, fallið í skugg-
ann. Ef þessi mál gleymast vegna
tímabundins ástands er hættan
sú að skaðinn verði mikill og var-
anlegur.
Síðustu misseri og um árabil
hef ég nefnt stöðu landbúnað-
arins í öllum þeim viðtölum þar
sem tækifæri gefst. Áður en far-
aldurinn hófst var greinin þegar
komin í verulega hættu. Framtíð
undirstöðuatvinnugreinar Íslands
frá landnámi hafði verið teflt í tví-
sýnu. Greinin hefur farið í gegn-
um miklar breytingar um aldir en
aldrei hefur þó framtíð landbúnað-
ar á Íslandi verið sett í annað eins
uppnám og nú.
Fyrir rúmlega tveimur árum
skrifaði ég grein um stöðu land-
búnaðar undir fyrirsögninni
„Ögurstund“ þar sem ég rakti þá
ógn sem greinin stóð frammi fyrir
og mikilvægi þess að bregðast við.
Ári síðar hafði lítið sem ekkert gerst
til að bregðast við ástandinu, raunar
hafði starfsumhverfi greinarinnar
verið gert erfiðara. Þá skrifaði ég
um „hina vanvirtu undirstöðu“.
Síðan þá hefur staðan orðið enn
erfiðari. Svo bættist faraldurinn
við. Hann hefur dregið verulega úr
sölu innlendra matvæla en um leið
fellur staða atvinnugreinarinnar í
skuggann af öðrum málum.
Til að bregðast við áhrifum
faraldursins hafa stjórnvöld varið
hundruðum milljarða í að verja
mikilvægar atvinnugreinar. Grein
sem er undirstaða byggðar og
mikillar verðmætasköpunar um
allt land hefur þó verið vanrækt.
Enn er sótt að landbúnaði nema
nú gerist það í enn meiri kyrrþey
en áður.
Sótt að greininni
úr mörgum áttum
1. Reglugerðir sem gera starfsum-
hverfi íslensks landbúnaðar erf-
iðara og dýrara halda áfram að
streyma inn á færibandi, ekki
hvað síst frá Evrópusambandinu
þar sem aðstæður eru allt aðrar en
hér. Í ofanálag eru þær svo gjarn-
an innleiddar á þann hátt að þær
verða enn meira íþyngjandi en í
öðrum löndum. Við þetta skekk-
ist samkeppnisstaða þeirra sem í
auknum mæli er ætlað að keppa
við landbúnað sem uppfyllir ekki
sömu skilyrði og þau sem lögð
eru á íslenska bændur.
2. Búvörusamningar hafa ekki tekið
mið af þörfum og stöðu greinar-
innar og birtast jafnvel sem leið
til að draga saman innlenda
matvælaframleiðslu fremur en
að efla greinina.
3. Fjármálaáætlun og fjármálastefna
ríkisstjórnarinnar sýndu strax í
upphafi viðhorf stjórnvalda til
atvinnugreinarinnar. Þar birtist sú
ískyggilega sérstaða að af öllum
þeim starfsgreinum þar sem ríkið
kaupir þjónustu fyrir samfélagið
var aðeins í einu tilviki gert ráð
fyrir viðvarandi lækkun fram-
laga, þ.e. í landbúnaði. Alls stað-
ar annars staðar var gert ráð fyrir
að framlög myndu aukast ár frá
ári. Kaupmáttur hefur enda auk-
ist mikið hjá flestöllum stéttum
en bændur hafa verið skildir út
undan.
4. Tollasamningur við Evrópusam-
bandið frá 2015 hefur reynst
greininni afar erfiður og ósann-
gjarn. Ég man enn hvar ég var
þegar ég heyrði fyrst af undir-
ritun samningsins. Ég var á akstri
skammt frá Gauksmýri í Vestur
Húnavatnssýslu þegar land-
búnaðarráðherrann kom í beina
útsendingu í fréttum Sjónvarps
og tilkynnti að hann hefði verið
að undirrita samninginn. Fram
kom að þetta hefði gerst skyndi-
lega en hvorki ég né aðrir ráð-
herrar ríkisstjórnarinnar vissum
af undirrituninni. Á undanförnum
árum hef ég og Miðflokkurinn
gagnrýnt þennan samning og
sagt að nauðsynlegt væri að segja
honum upp eða endursemja. Við
bentum m.a. á að útganga Breta
úr Evrópusambandinu gæfi til-
efni til slíks. Þessu hefur jafnan
verið illa tekið, ekki hvað síst af
ráðherranum sem gerði samn-
inginn. Nú hefur þó meira að
segja sá ráðherra sagt að tilefni
sé til endurskoðunar. En trúir því
einhver að eitthvað sé að marka
slíkar yfirlýsingar með óbreyttri
ríkisstjórn?
5. Heimild til að flytja inn hrátt,
ófrosið, kjöt og ógerilsneydd mat-
væli hefur enn skert samkeppn-
isstöðu íslensks landbúnaðar. Á
meðan sala íslenskra afurða hefur
dregist saman er greininni ætlað
að takast á við enn meiri innflutn-
ing frá löndum sem uppfylla ekki
sömu skilyrði og atvinnugreinin
býr við á Íslandi.
Hvernig eiga íslensk fjöl-
skyldubú að geta keppt við
erlend verksmiðjubú sem nýta
ódýrt vinnuafl þar sem aðstæður
dýranna eru mun lakari en hér
og notuð eru lyf og aðferðir sem
við myndum aldrei sætta okkur
við hér á landi? Í hvaða annarri
atvinnugrein teldist það ásætt-
anlegt að íslensk fyrirtæki og
starfsmenn sem þurfa að upp-
fylla íslenskar reglur um kjör og
aðstöðu þyrftu að keppa óheft við
þá sem gera það ekki?
Þetta er ekki bara spurning um
hagsmuni bænda heldur samfé-
lagsins alls. Margir sérfræðingar
bentu á hversu miklu máli það
skipti að innleiða ekki óhóflega
lyfjanotkun og ógerilsneydd
matvæli á íslenskum markaði.
Það kom fyrir lítið en heimsfar-
aldurinn hefur reynst áminning
um mikilvægi þess að dreifa ekki
sýklalyfjaónæmi með matvælum.
6. Afurðaverð til bænda hefur ítrek-
að lækkað á undanförnum árum
án þess að það skili sér í lægra
verði til neytenda og þar með
meiri sölu. Á sama tíma er knúið
á um aukinn innflutning. Þó sýna
rannsóknir, m.a. frá Finnlandi, að
aukinn innflutningur lækkar ekki
vöruverð. Hann eykur aðeins
álagningu stórverslana.
7. Sala íslenskra matvæla hefur dreg-
ist verulega saman m.a. vegna
heimsfaraldursins sem leitt hefur
til hruns í ferðaþjónustu og lok-
unar veitingastaða. Þetta hefur þó
ekki orðið til þess að bændur og
aðrir matvælaframleiðendur fái
stuðning stjórnvalda í samræmi
við tilefnið.
Áhrifin
Allt þetta og fleira hefur skapað
þá stöðu að framtíð atvinnu-
greinar sem hefur haldið lífinu í
Íslendingum frá landnámi, grein
sem er undirstaða ótal margs
annars og er samofin menningu
þjóðarinnar, er í hættu.
Við þessu þarf að bregðast með
afgerandi hætti og þau viðbrögð
þola enga bið. Ég efast ekki um að
almenningur telji það verðugt ver-
kefni. Á meðan undirstöðuatvinnu-
greininni blæðir út fer ríkisstjórnin
létt með að lofa 50 milljörðum í
verkefni á borð við Borgarlínu (til
viðbótar við kostnað sveitarfélaga),
einstaklega óhagkvæmt og óskyn-
samlegt verkefni sem mun kalla
á viðvarandi útgjöld til framtíðar.
Öðru eins er lofað í óljósa áætl-
un um aðgerðir í loftslagsmálum.
Sumt í þeirri áætlun er til bóta en
það besta sem við getum gert í
umhverfismálum er að vernda og
byggja upp hinn umhverfisvæna
íslenska landbúnað.
Þegar ótaldir tugir milljarðar
fjúka í óljós gæluverkefni hljótum
við að geta sett fjármagn í að verja
íslenskan landbúnað. Það fjármagn
færi ekki til spillis heldur rynni til
verðmætasköpunar sem stendur
undir svo ótal mörgu öðru og spar-
ar samfélaginu yfir 50 milljarða í
gjaldeyri á hverju ári. Gleymum
því ekki að sá sparnaður og fæðu-
öryggið sem greinin tryggir varði
landið fyrir gjaldþroti fyrir rúmum
áratug.
Lausnin
Þegar tekist var á um efnahag
Íslands til framtíðar gaf ég fyr-
irheit um að þegar árangur hefði
náðst yrði samfélaginu leyft að
njóta þess, ekki hvað síst hinum
ómetanlega íslenska landbúnaði.
Áætlunin gekk upp, hundruð millj-
arða streymdu inn í þjóðarbúið og
aðstæður allar gjörbreyttust til hins
betra. Eftir 2015 náði Ísland mesta
og hraðasta efnahagslega viðsnún-
ingi seinni tíma sögu.
En margir þeirra sem þó áttu
mestan rétt hafa ekki fengið að
njóta þess. Framlög til landbún-
aðar eru nú aðeins einn áttundi
af því sem þau voru fyrir þrjátíu
árum samkvæmt viðmiðinu sem
stjórnvöld líta helst til, landsfram-
leiðslu. Um leið virðast stjórnvöld
leggja sífellt minni áherslu á grein-
ina. Það má m.a. sjá af skipulagi
atvinnuvegaráðuneytisins og
athugasemdum um að atvinnu-
greinin sé stunduð sem áhugamál
fremur en atvinna.
Það hvort við viljum viðhalda
öflugum íslenskum landbúnaði er
spurning um ákvörðum.
Miðflokkurinn hefur nú lagt fram
á Alþingi heildstæða stefnu til að
vernda og efla íslenskan landbúnað
og matvælaframleiðslu. Áætlunin
er róttæk og henni fylgir talsverð-
ur kostnaður. En ef ekki verður
brugðist við í tæka tíð og íslenskri
matvælaframleiðslu þess í stað leyft
að fjara út verður kostnaður samfé-
lagsins margfalt meiri. Ef sú yrði
niðurstaðan myndi þjóðin sjá eftir
því til framtíðar en þá yrði of seint
að bæta úr. Tíminn til að bregðast
við er núna og við erum tilbúin.
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson,
formaður Miðflokksins
Sigmundur Davíð Gunnlaugsson.
LESENDABÁS