Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Blaðsíða 79

Ekki-hreyfieinkenni eru fjölmörg og geta komið fram snemma
í sjúkdómsferlinu og sum þeirra löngu áður en hreyfiein-
kennin koma fram. Þess háttar einkenni koma til dæmis frá
skynfærum, sjálfvirka taugakerfinu, svefntruflanir og stundum
verða vitsmunalegar og hegðunarlegar breytingar. Ekki-hreyfi-
einkenni eru mjög hamlandi og einstaklingar með PV hafa oft
greint frá því að þau valdi meiri skerðingu á lífsgæðum heldur
en hreyfieinkennin (Birchall o.fl., 2017; Cury o.fl., 2014).
Helstu ekki-hreyfieinkenni koma fram í töflu 2.
PV er ólæknandi sjúkdómur og er meðferðin því einkenna -
meðferð sem byggist aðallega á því að bæta upp dópamín-
skortinn með lyfjum. Lyfjameðferðin verður flóknari eftir því
sem sjúkdómurinn ágerist og með tímanum myndast oft
miklar sveiflur í hreyfigetu sjúklingsins. Sum einkenni svara
illa lyfjameðferðinni þrátt fyrir tíðar lyfjagjafir. Einnig geta
aukaverkanir lyfjanna, s.s. ofhreyfingar, ofskynjanir og rétt -
stöðulágþrýstingur, haft neikvæð áhrif á líkamlega og félags-
lega virkni (Hartmann o.fl., 2019). Þegar sjúklingur er kominn
á það stig að hann er farinn að taka lyfin fimm sinum á dag
eða oftar og hreyfigeta orðin mjög óstöðug, þá er hugsanlega
horft til sérhæfðari meðferðar. Þær eru djúpkjarna-rafskauts -
örvun (e. deep brain stimulation), dælumeðferð í gegnum ás-
görn (e. jejunum) með levódópa/karbídópa (Duodopa) eða
apómorfíngjafir undir húð.
Í næsta undirkafla verður rætt um djúpkjarna-rafskautsörvun
sem er eitt af árangursríkustu meðferðarúrræðunum á seinni
stigum PV til að draga úr hreyfieinkennum og bæta líkamlega
líðan (Haahr o.fl., 2010; Hariz o.fl., 2016; Hartmann o.fl.,
2019). Byrjað var að framkvæma djúpkjarna-rafskautsörvun
á Íslendingum með PV árið 1998 en vegna skorts á tauga-
læknum til að meta sjúklinga fyrir aðgerðina og veita flókna,
sérhæfða eftirmeðferð voru slíkar aðgerðir ekki framkvæmdar
í um 5 ár. Eftir að tveir nýir taugalæknar með þetta sérsvið
hófu störf á Landspítalanum hófust slíkar aðgerðir að nýju árið
2019. Síðan þá hafa þrír einstaklingar með PV fengið djúp-
kjarna-rafskautsörvun og er mjög líklegt að slík meðferð muni
aukast á komandi árum.
Hvað er djúpkjarna-rafskautsörvun?
Þegar aðgerðin fer fram eru gerðar borholur á höfuðkúpuna
og ör-rafskautum (e. microelectrodes) komið fyrir í djúp-
kjörnum heilans, ýmist í svæfingu eða slævingu. Rafskautin
af hverju er mikilvægt að fylgjast með kvíða, þunglyndi og hvataröskun hjá parkinsonsjúklingum?
tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 96. árg. 2020 79
Tafla 1. Helstu hreyfieinkenni í parkinsonveiki
Hreyfieinkenni
Skjálfti
Stirðleiki
Hægar hreyfingar/hreyfitregða
Óstöðugleiki
Framsveigð líkamsstaða
Minnkuð svipbrigði
Lág rödd
Tilhneiging til að frjósa
Erfiðleikar við að hefja og samhæfa hreyfingar
Tipl
Tafla 2 Helstu ekki-hreyfieinkenni í parkinsonveiki
Taugasálfræðileg Svefntruflanir Einkenni frá Truflanir á sjálfvirka Einkenni frá
einkenni og þreyta skynfærum taugakerfinu meltingarfærum
Þunglyndi/depurð Truflaður draumsvefn Skert bragð- og lyktarskyn Ofvirk þvagblaðra/tíð Munnvatnsleki
(e. REM behavior disorder) þvaglát
Kvíði Óhófleg dagsyfja Sjóntruflanir Þvagleki Kyngingartruflun
Framtaksleysi Skyndisvefn (e. sleep attacks) Verkir Næturþvaglát Hægðatregða
Ofskynjanir Fótaóeirð Minnkuð kynhvöt og Ógleði
ristruflanir
Ranghugmyndir Svefntruflanir Mikil svitamyndun Uppköst
(e. hyperhidrosis)
Óráð Réttstöðulágþrýstingur Bakflæði
Vitræn skerðing Hjartsláttartruflanir Hægðaleki
Ofsahræðsla Seinkuð magatæming
Einbeitingarskerðing
Geðrof
Hvatvísi/fíknihegðun
(Schapira o.fl., 2017; Marianne E. Klinke o.fl., 2018)
Byrjað var að framkvæma djúpkjarna-rafskauts-
örvun á Íslendingum með PV árið 1998 en
vegna skorts á taugalæknum til að meta sjúklinga
fyrir aðgerðina og veita flókna, sérhæfða eftir-
meðferð voru slíkar aðgerðir ekki framkvæmdar
í um 5 ár. Eftir að tveir nýir tauga læknar með
þetta sérsvið hófu störf á Landspítalanum hóf-
ust slíkar aðgerðir að nýju árið 2019.