Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2020, Blaðsíða 80

tengjast svo spennugjafa (e. pulse generator) undir húð á
bringu (Hartmann o.fl., 2019; NICE, 2003). Einum mánuði
eftir aðgerðina er kveikt á raförvuninni sem dregur úr hreyfi-
einkennum og öðrum einkennum sem svara meðferð með
levódópa, s.s. verkjum (Eatough og Shaw, 2017).
Ströng inntökuskilyrði eru fyrir því að fá djúpkjarna-rafskauts -
örvun og samkvæmt klínískum leiðbeiningum standast aðeins
um 1–10% einstaklinga með PV skilyrðin (NICE, 2003). Áður
en einstaklingurinn fær grænt ljós til þess að fara í að gerðina,
er framkvæmd ítarleg læknisfræðileg og taugasál fræðileg
skoðun. Endanleg ákvörðun er tekin af þverfaglegu teymi
ásamt sjúklingnum og aðstandendum hans eftir nákvæma
umræðu um ávinning og hugsanlegar aukaverkanir (Hart-
mann o.fl., 2019; NICE, 2003). Ábendingar fyrir djúpkjarna-
rafskautsörvun eru m. a. miklar daglegar ofhreyfingar og tíð
„off “-tímabil sem ekki lagast þrátt fyrir bestu lyfja með ferð.
Þegar sjúklingur er „off “ versnar hreyfigeta skyndilega og helst
þannig, jafnvel í langan tíma (Aviles-Olmos o.fl., 2014). Ýmsar
frábendingar eru fyrir aðgerðinni, s.s. heilabilun, ómeðhöndl -
uð geðræn vandamál og aðrir líkamlegir sjúkdómar (Hartmann
o.fl., 2019). Sjúklingar sem hafa fengið djúpkjarna-rafskauts -
örvun hafa sagt frá jákvæðum áhrifum hennar, til dæmis jafn-
ari hreyfigetu og meiri lífsgæðum. Jafnframt þykir kostur að
hægt sé að einfalda og minnka lyfja meðferðina og þar með
draga úr aukaverkunum hennar (Con stantinescu o.fl., 2017;
Haahr o.fl., 2010; Hartmann o.fl., 2019).
Meðferð með djúpkjarna-rafskautsörvun þolist almennt vel
(Haahr o.fl., 2010; Mathers o.fl., 2016). Samt eru ákveðnar
aukaverkanir sem geta fylgt aðgerðinni svo sem blæðing
(1–10%) og sýking (0–15%). Rafstraumnum getur auk þess
fylgt versnun á jafnvægi, tali og líkamsstöðu (Aiello o.fl., 2017;
Hartmann o.fl., 2019; Lewis o.fl., 2015). Ýmis geðræn og tauga-
sálfræðileg einkenni, svo sem þunglyndi, oflæti, sinnuleysi,
ótti, grátur, hlátur, hvatvísi og sjálfsvígshugsanir, geta einnig
komið fram (Ryu o.fl., 2016).
Tilhneiging er til þess að einblína á árangur djúpkjarna-
rafskautsörvunar á hreyfieinkennin. Nauðsynlegt er einnig að
fylgjast með öðrum einkennum sem hafa áhrif á líðan skjól -
stæðingsins, s.s. kvíða, þunglyndi og hvatastjórnun.
Kvíði og þunglyndi
Kvíði og þunglyndi hrjá allt að 60–80% einstaklinga með PV
á einhverjum tímapunkti í sjúkdómsferlinu (Antosik-Woj -
cinska o.fl., 2017). Erfitt getur reynst að greina þunglyndi þar
sem mörg einkenni þess líkjast einkennum PV. Má þar nefna
orkuleysi, svefntruflanir, þreytu, þyngdartap, sinnuleysi og
hægar hreyfingar og hugsun (Goodarzi o.fl., 2016; Trojano og
Papagno, 2018). Algengt er að kvíði og þunglyndi haldist í
hend ur og getur birst sem ótti, spenna, kvíðaköst, vitræn hæg-
ing, depurð, orkuleysi og skapstyggð (Trojano og Papagno, 2018).
Niðurstöður umfangsmikillar safngreiningar Couto og
félaga (2014), sem tók til 63 rannsókna, sýndu að kvíði og
þunglyndi geti minnkað eftir djúpkjarna-rafskautsörvun en að
þau áhrif væru skammvinn. Aðrir rannsakendur hafa ályktað
að andleg líðan geti hugsanlega versnað eftir djúpkjarna-raf-
skautsörvun, til dæmis vegna óánægju með meðferðina eða
óraunhæfra væntinga, ófullnægjandi fræðslu og stuðnings og
dópamínfráhvarfs (Giannini o.fl., 2019). Í verstu tilfellunum
getur andleg vanlíðan leitt til sjálfsvígshegðunar (Abbes o.fl.,
2018; Birchall o.fl., 2017).
Hvataröskun
Hvataröskun er yfirheiti yfir margvíslega röskun þar sem „ein-
staklingur getur ekki staðist hvöt eða freistingu til þess að
framkvæma eitthvað sem gæti verið skaðlegt honum sjálfum
eða öðrum“ (Kasemsuk o.fl., 2017, bls. 63). Þeir sem eru með
hvataröskun framkvæma ákveðnar athafnir margsinnis, óhóf-
lega og af þráhyggju án þess að hugsa um afleiðingar gjörða
sinna (Gatto og Aldinio, 2019).
Hvataröskun er þekkt vandamál hjá einstaklingum með PV og
talið er að um 14–29% sjúklinga hafi þessi einkenni, og sumir
jafnvel fleiri en eina undirtegund á sama tíma (Evans o.fl.,
2019; Gatto og Aldinio, 2019; Trojano og Papagno, 2018). Ein-
staklingar með PV eru oftar með hvataröskun en þeir sem ekki
eru með sjúkdóminn þar sem tíðnin er frá 0,2–5,3% (Gatto og
Aldinio, 2019; Merola o.fl., 2017).
Hvataröskun er flokkuð í spilafíkn, kynlífsfíkn, kaupáráttu,
áráttuát eða lotuofát (e. binge eating). Einnig getur komið fram
tómstundafíkn (e. hobbyism) sem lýsir sér með ákafri hrifn-
ingu af ákveðnum athöfnum eða áhugamálum, og „punding“
sem kemur fram í endurtekinni, tilgangslausri hegðun. Áráttu-
kennd notkun á dópamínergum lyfjum, þar sem sjúklingar
taka þá mun stærri lyfjaskammta en þörf er á til að meðhöndla
hreyfieinkenni, er einnig þekkt og getur lýst sér á svipaðan hátt
og eiturlyfjafíkn (Gatto og Aldinio, 2019; Kasemsuk o.fl., 2017;
snædís jónsdóttir, jónína h. hafliðadóttir og marianne e. klinke
80 tímarit hjúkrunarfræðinga • 3. tbl. 96. árg. 2020
Sjúklingar sem hafa fengið djúpkjarna-raf-
skautsörvun hafa sagt frá jákvæðum áhrifum
hennar, til dæmis jafnari hreyfigetu og meiri
lífsgæðum. Jafnframt þykir kostur að hægt sé
að einfalda og minnka lyfjameðferðina og þar
með draga úr aukaverkunum hennar.
Hvataröskun er flokkuð í spilafíkn, kynlífsfíkn,
kaupáráttu, áráttuát eða lotuofát (e. binge eat-
ing). Einnig getur komið fram tómstundafíkn
(e. hobbyism) sem lýsir sér með ákafri hrifningu
af ákveðnum athöfnum eða áhugamálum, og
„punding“ sem kemur fram í endurtekinni, til-
gangslausri hegðun.