Bændablaðið - 16.12.2021, Blaðsíða 16

Bændablaðið | Fimmtudagur 16. desember 202116
blálöngumiðum
Guðjón Einarsson
gudjone3@gmail.com
Stauravika
Síðasta vikan fyrir jól var
kölluð stauravika vegna þess
að þá notaði fólk vökustaura
til að halda sér vakandi.
Staurarnir, eða augnteprurnar,
voru gerðar úr smáspýtum, ámóta
stórum og eldspýtur, en stundum
var notað svokallað baulubein
úr þorskhöfði eða eyruggabein
úr fiski.
Skorið var inn í beinið til hálfs
en það haft heilt hinum megin og
á það lítil brotalöm og skinninu á
augnlokinu smeygt inn í lömina.
Stóðu þá endarnir í skinnið og
mjög sárt að loka augunum.
Jólin eru sá árstími þegar alls
konar kynjaverur fara á stjá,
jólasveinarnir koma til byggða,
álfar flytja búferlum og tröll
halda veislur. Það er því ekki
hættulaust að vera einn á ferli
á þessum tíma ef mark er tekið
á þjóðtrú sem tengist jólunum.
Fyrir flesta eru jól og áramót
skemmtilegur tími þegar
fjölskyldan kemur saman og
gerir sér glaðan dag. Vinir og
vandamenn gefa hver öðrum
gjafir og gleyma gömlum
deilumálum, að minnsta kosti
um stundarsakir, og börnin bíða
spennt eftir því að fá í skóinn.
Jólin eru magnaður tími og
svo virðist sem öll náttúrulögmál
snúist á hvolf.
Á aðfangadagskvöldi jóla
er drengur, sem hafði ráðist til
starfa á prestsjörð, úti í hesthúsi
að kemba og hirða eldishesta
prestsins. Hann veit ekki fyrr
til en kona prestsins vindur
þar inn og gefur hún sig á tal
við dreng um ýmis málefni.
Þegar minnst varði dregur hún
beisli undan svuntu sinni og
leggur við drenginn og fylgir
því mikið töfraafl. Drengurinn
leyfir prestskonunni að fara á
bak sér og tekur hann svo á loft
eins og fuglinn fljúgandi. Fer
hann yfir fjöll og dali, kletta og
klungur og hvað sem fyrir er með
prestskonuna á bakinu.
Meðan á þessu stendur þykir
drengnum eins og hann vaði
reyk.
Þó að sögurnar hér að framan
séu gamlar er ekki þar með sagt
að nýjar jólasögur geti ekki verið
áhugaverðar.
Fyrir nokkrum árum fór á
kreik saga sem segir frá vilja
Austurlandabúa til að gera
túristum frá Vesturlöndum til
hæfis um jólin. Íbúar þessara
landa eru fæstir kristnir og
þekking þeirra á jólunum oft
takmörkuð.
Aðstandendur stórrar versl-
unarmiðstöðvar í Austurlöndum
tóku sig til og létu smíða fyrir sig
margra metra háan kross fyrir
jólin. Í stað Krists þótti þeim
viðeigandi að negla brosandi
jólasvein á krossinn og hengja
hann upp til að geðjast viðskipta-
vinum sínum.
Að sögn kunnugra ganga
Japanar allra þjóða lengst í að
markaðssetja jólin. Þar í landi
er ekki óhugsandi í desember
að sjá ungar og eggjandi konur í
nunnubúningi syngja auglýsingar
við vestræn jólalög og að fólk
sendi jólakort sem sýna Maríu
mey lyfta sér til flugs á kústi,
umkringda jólaálfum sem hafa
flösku af saki sér við munn.
Á Íslandi var víða til siðs
að kveikja ljós um allan bæinn
á jólanótt svo að hvergi bar á
skugga. Þegar búið var að sópa
húsið gekk húsfreyjan í kringum
það og bauð álfunum heim með
orðunum: „Komi þeir sem koma
vilja, veri þeir sem vera vilja, fari
þeir sem fara vilja, mér mínum
að meinalausu.“

/VH
STEKKUR
Frönskum togaraskipstjóra,
sem fann gjöful blálöngumið við
landhelgislínuna á Reykjanes­
hrygg árið 1991, tókst að halda
því leyndu og sitja einn að
gullkistunni í rúm tvö ár. Eftir
að þetta uppgötvaðist leið ekki
á löngu þar til frönsk og íslensk
veiðiskip voru í sameiningu
búin að þurrka þessar gjöfulu
hrygningarstöðvar upp.
Veiðar á blálöngu við Ísland hafa
verið æði sveiflukenndar síðustu
áratugina. Ársaflinn hefur verið
frá rúmlega 8 þúsund tonnum niður
í nokkur hundruð tonn. Blálanga,
rétt eins og langa og keila, var
lengst af eingöngu veidd sem
aukaafli á öðrum veiðiskap, einkum
karfaveiðum. Áhugi á því að veiða
hana sérstaklega vaknaði skyndilega
árið 1979 þegar hrygningarstöðvar
hennar suður af Vestmannaeyjum
fundust. Í hönd fór mokveiði togara
á blálöngu á þessum miðum. Afli
Íslendinga jókst úr röskum 1.200
tonnum árið 1978 í kringum 8.000
tonn árin 1980 og 1981. Næstu tvö
árin dalaði aflinn svo í 5.000-6.000
tonn og á árunum þar á eftir fór hann
sjaldnast yfir 2.000 tonn.
Hrygningarstöð finnst
fyrir tilviljun
Víkur nú sögunni suðvestur á
Reykja neshrygg um það bil 10 árum
síðar eða árið 1991. Það sem hér fer
á eftir er byggt á grein sem Sigurður
Steinar Ketilsson, stýrimaður
hjá Landhelgisgæslunni, ritaði í
Gæslutíðindi árið 1994.
Eitt þeirra erlendu skipa
sem Landhelgisgæslan var vör
við á siglingu við 200 sjómílna
fiskveiðilögsöguna á Reykjanes-
hrygg var franski togarinn Cote del
la Vierge. Þau frönsku fiskiskip sem
sáust á þessum slóðum voru yfirleitt
á siglingu til og frá Dohrnbanka
austur af Grænlandi, en þar höfðu
Frakkar heimild til veiða á vegum
Evrópusambandsins. Árið 1991
fann franski skipstjórinn, Bellamy
Paul, fyrir hreina tilviljun fiskimið
á hól við 200 mílna fiskveiðimörkin
á Reykjaneshrygg, þar sem
reyndist vera mikið af blálöngu
á hrygningartíma. Skipstjórinn
var ekki alveg klár á því hvar
íslensku fiskveiðimörkin lágu en
taldi eðlilegast að miða línuna
200 sjómílur frá Reykjanesi og
samkvæmt því var hóllinn utan
markanna. Þar skjátlaðist honum því
línan er miðuð við Geirfugladrang
sem er rúmar 17 mílur vestsuðvestur
af Reykjanesi.
Sat einn að miðunum
Þetta árið sat Bellamy Paul einn að
þessum nýfundnu fiskimiðum og
fiskaði vel. Togarinn sást einu sinni
úr flugvél Landhelgisgæslunnar, TF-
SYN, á siglingu á þessum slóðum
og var ekki ástæða til að ætla annað
en að hann væri á ferðalagi vegna
veiða á Dohrnbanka. Árið eftir,
1992, sást þrisvar til ferða togarans
úr landhelgisgæsluflugvélinni,
tvisvar á siglingu og í þriðja sinn
var þoka og þá var talið að hann væri
á veiðum en erfitt að færa sönnur á
það vegna lélegs skyggnis. Togarinn
var þá tvær sjómílur utan við 200
mílna mörkin.
Landhelgisgæslan kom þessari
vitneskju á framfæri við íslenska
útgerðarmenn en þeir töldu líklegast
að franski skipstjórinn væri á
höttunum eftir búra á þessum slóðum
og myndi lítið vera upp úr því að
hafa. Síðan fréttist frá Frakklandi
að franski togarinn hefði landað um
400 tonnum af blálönguflökum. Það
þótti mönnum hér heima hæpið í
meira lagi og lögðu ekki trúnað á
að togarinn hefði fengið um 1.000
tonn af blálöngu upp úr sjó. Þó var
íslenskur togari sem var á leið á
úthafskarfamiðin látinn reyna fyrir
sér á þessum slóðum en það bar
engan árangur og tapaði hann hluta
af veiðarfærum sínum.
Feluleikur
Þegar íslenski togarinn kom á
svæðið sást til franska togarans á
siglingu, en sá franski hafði híft inn
veiðarfærin og lónaði í nágrenninu
til þess að aðrir kæmust ekki að því
hvar hann hefði verið að fiska. Um
svipað leyti kom annar franskur
togari á svæðið en sá hafði heyrt
fiskisöguna heima í Frakklandi.
Hann fór einnig erindisleysu því
Bellamy Paul hífði og sigldi burt
þegar hann sá skip nálgast hólinn
sinn. Frakkinn sat einn að hólnum
þetta árið og mun hafa aflað vel,
segir í grein Sigurðar Steinars í
Gæslutíðindum.
Þann 8. mars 1993 sást franski
togarinn enn á ný úr gæsluflugvélinni
en í þetta sinn var hann að veiðum
2 sjómílur innan við íslensku
fiskveiðimörkin og var að hífa inn
30-35 tonn af blálöngu. Nú var ekki
lengur neinn vafi á því hvað væri
að gerast. Þessum upplýsingum
var komið á framfæri við íslenska
útgerðarmenn. Voru tveir íslenskir
togarar sendir á svæðið og reyndist
mikinn afla að fá. Þá voru einnig
komnir á hólinn þrír franskir togarar
og fiskuðu þeir einnig vel.
Hóllinn að hluta innan
íslenskrar lögsögu
Þegar nánar var að gáð kom í ljós að
frönsku togararnir toguðu inn fyrir
200 mílna mörkin. Veiðisvæðið á
hólnum var mjög takmarkað, eða um
1,8 sjómílur í þvermál og af því voru
um 0,5 sjómílur fyrir innan íslensku
lögsögumörkin, eða aðeins um fjórð-
ungur. Þrír fjórðu hólsins voru sem
sagt í alþjóðlegri lögsögu og öllum
skipum opinn. Togarar þyrptust nú á
þessi nýju fiskimið og þegar mest var
voru tólf skip á svæðinu samtímis,
6 frönsk og 6 íslensk. Þetta samspil
gekk ekki vandræðalaust fyrir sig,
veiðiaðferðir þjóðanna voru ólíkar
og togararnir flæktu saman veiðar-
færum. Varðskip var sent á staðinn
til að stilla til friðar og tókst því að
koma samskiptunum í lag auk þess
að verja lögsöguna. Talið er að þetta
ár hafi veiðst um 5 þúsund tonn af
blálöngu á hólnum.
Fljótlega fengu þessi nýju
fiskimið nafnið Franshóll og var
Sólmundur Einarsson fiskifræðingur
sagður höfundur þeirrar nafngiftar.
Varnaðarorð fiskifræðings
Þessi mikla veiði á hrygningar slóð
blálöngunnar á Franshól var fiski-
fræðingum verulegt áhyggju efni.
Vilhelmína Vilhelmsdóttir fiski-
fræðingur ritaði grein í Fiskifréttir
í janúar 1994. Hún benti á að blá-
langan þjappaði sig saman á til-
tölulega takmörkuðum svæðum til
hrygningar. Hún vitnaði til þess að
fyrsta slíka svæðið hefði fundist
suður af Vestmannaeyjum árið 1979
og hefði verið góður afli þar í fjögur
ár en síðan ekki söguna meir.
„Við höfum áhyggjur af fram-
vindunni því líkur eru á að eins
fari með Franshól og svæðið við
Vestmannaeyjar. Það er því best að
fiskimenn geri sér grein fyrir því
strax hvert stefnir og við aðra er þá
ekki að sakast ef illa fer,“ skrifaði
Vilhelmína.
Það fór svo að veiðin á hólnum
varð endaslepp og hafa blálöngu-
svæðin á Franshól og sunnan
Vestmannaeyja verið friðuð á hrygn-
ingartíma frá 15. febrúar til 30. apríl
um áratugaskeið og eru enn.
Línuveiðar hefjast af krafti
Strax árið 1994, árið eftir atganginn
á Franshól, var heildarblálönguafl-
inn á Íslandsmiðum kominn niður
í 1.000 tonn og hélst hann innan
við 2.000 tonn allt til ársins 2008.
Fram að því hafði blálangan að
mestu verið veidd í botnvörpu en
nú bættust kröftugar línuveiðar við
(sjá línurit). Hámarki náðu veiðarnar
árið 2010 þegar yfir 6.000 tonn
veiddust alls, þar af tveir þriðju
aflans á línu. Þessi mikli áhugi á
línuveiðunum stafaði ekki síst af því
að grunur lék á að til stæði að setja
blálönguna í kvóta og vildu margir
skapa sér veiðireynslu áður en til
þess kæmi. Eftir að blálangan var
svo kvótasett fiskveiðiárið 2013/14
brá svo við að aðeins helmingur eða
þriðjungur kvótans var nýttur árin á
eftir og allt til þessa dags.
Línuútgerðin Vísir hf. gerði út á
blálöngu á þessum árum. Að sögn
Péturs Hafsteins Pálssonar fram-
kvæmdastjóra fóru veiðarnar fram
á erfiðu svæði á miklu dýpi vestur
af Látrabjargi og var veiðarfæratjón
mikið. Gott verð fékkst fyrir blá-
lönguna þegar framboðið var lítið og
þá fór fiskurinn aðallega á neytenda-
markað hér innanlands, en þegar
framboðið jókst var erfitt að selja
blálönguna á viðunandi verði miðað
við tilkostnað.
„Það hefur bara ekki borgað sig
að sækja blálönguna, við reyndum
það lengur en skynsamlegt var,“
segir Pétur.
Hrun í nýliðun
Samkvæmt upplýsingum Guð-
mundar Þórðarsonar, sviðsstjóra
á Hafrannsóknastofnun, var blá-
löngustofninn sterkur frá síð-
ustu aldamótum og allt til ársins
2016. Mjög góð nýliðun hélst allt
til ársins 2007 en þá varð algjört
hrun í nýliðuninni. Síðustu 3-4
árin vottar aðeins fyrir nýliðun en
ekkert í líkingu við það sem áður
var. Ekki er ljóst hvað veldur.
Tillögur Hafrannsóknastofnunar
um hámarksafla endurspegla þessa
þróun. Tillagan fyrir yfirstandandi
fiskveiðiár hljóðaði upp á 334 tonn.
Blálangan er því að mestu orðin
meðafli á öðrum botnfiskveiðum á
ný og bein sókn í hana að heita má
úr sögunni í bili.
Blálanga er af lönguættkvísl þorskfiskaættar. Mynd / Wikipedia
NYTJAR HAFSINS