Bændablaðið - 16.12.2021, Blaðsíða 28

Bændablaðið | Fimmtudagur 16. desember 202128
Við rætur Jizera-fjallanna í
suðvesturhluta Póllands liggur
litla þorpið og listamannanýlendan
Kopaniec. Þegar þetta er skrifað eru
jólin skammt undan og forvitnilegt
að kynna sér siði og venjur er eiga
við á þessum friðsæla stað.
Viðmælandi minn, Marcela
Rozanska, er uppalin í Kopaniec
en hefur verið með annan fótinn
hérlendis síðastliðin tíu ár. Hún hefur
því upplifað íslensku jólahátíðina í
öllu sínu oft yfirdrifna veldi og leyfir
lesendum að gægjast inn í rólegri
veröld hátíðarinnar í Kopaniec.
„Það sem kom mér fyrst á óvart
segir Marcela, var hversu margar
gjafir fólk gefur hérlendis og fær og
líka þá venju að merkja frá hverjum
gjöfin er. Þaðan sem ég kem er siður
að allar gjafir komi frá jólasveininum
og í minni fjölskyldu gefum við bara
innbyrðis. Skiptumst ekki á gjöfum
við vini og aðra ættingja heldur í raun
bara nánustu fjölskyldu. Reyndar
er mín fjölskylda kannski ekki
staðalímynd pólskra fjölskyldna, en
þetta er ég og fólkið næst mér alið
upp við. Svo hefst almennt jólahald
ekki fyrr en fyrsta stjarnan birtist á
himninum – við systir mín sátum oft
úti í gluggakistu og horfðum eftir
fyrstu jólastjörnunni sem þýddi að nú
mættum við líta á gjafirnar og senn
hæfist borðhald.
Og það er nú annað sem er ólíkt
öllu því sem ég hef kynnst á Íslandi.
Við borðið eru sæti fyrir fjölskylduna
en einnig er auður diskur og sæti fyrir
óvæntan gest – ef einhver skyldi þurfa
mat og húsaskjól yfir jólanóttina.
Bornar eru fram tólf smámáltíðir, og
þar er tenging við lærisveina Jesú.
Reyndar hef ég smám saman
komist að því að hefðirnar okkar í
Kopaniec og kannski öllu Póllandi
eru sambland af fornum heiðnum
siðum og trúarlegum og svo
kannski staðbundnum hefðum eða
þjóðmenningu. Þetta er svolítið
sérkennileg blanda jólahalds kannski,
en okkur þykir vænt um það.
Ekkert má borða fyrr en allir
fjölskyldumeðlimir hafa brotið og
borðað oblátu saman og skipst á
óskum um góða heilsu og velmegun.
Meðan á máltíðinni stendur ættu
allir að smakka dálítið af öllu – og
jólamaturinn er annað sem er ólíkur
íslenskum jólamat. Fyrst kemur
rauðrófu- eða villisveppasúpa með
dumplings (fylltum hveitibögglum)
og svo aðalrétturinn sem er vatnakarfi.
Svo grænmetisréttir og í lokin
eftirréttir, eins og sætar kökur sem
eru gerðar úr hnetum og birkifræjum,
þurrkuðum ávöxtum og þess háttar.
Ég vorkenndi oft karfanum því
margir nágrannar okkar keyptu hann
nokkru fyrir aðfangadag og geymdu
syndandi í baðkarinu svo hann héldist
ferskur sem lengst. En við í minni
fjölskyldu, fyrir utan ömmu kannski,
höfum hallast meira og meira að
neyslu grænmetis eftir því sem árin
líða þannig að nú er helst ekki fiskur
í jólamatinn.
Og já, borðið er fallega dúkað og
uppsett en undir því verður að vera
hey! Sem á að tákna heyið úr jötu
Jesúbarnsins. Við gerum það svo
heima hjá foreldrum mínum að lesa
upp úr bókum – stundum var lesið
einhvers konar jólaguðspjall en líka
stundum eitthvað eins og kafli úr
fallegri bók eða bók sem fær mann
til að hugsa.
Eftir matinn voru gjafirnar opnaðar
og þá allar frá jólasveininum þó mann
grunaði nú kannski að mamma og
pabbi hefðu staðið fyrir kaupunum.
Svo er seinna leið á kvöldið var farið
út og sungnir jólasöngvar með fólkinu
í þorpinu, það er eitt af því sem ég
sakna ... að ganga um og syngja saman
í jólanóttinni. Síðan um miðnætti fara
dýrin að tala... líkt og hjá ykkur á
þrettándanum og Jónsmessunni.“ /SP
PÓLSK JÓL – POLSKIE BOŻE NARODZENIE
Þar sem beðið er eftir að jólastjarnan birtist:
Jólahald í litla þorpinu Kopaniec
Luna Rós Friðriksdóttir, dóttir Marcelu, situr í glugganum heima hjá afa sínum og ömmu í Póllandi og bíður eftir
að jólastjarnan birtist. Mynd/ Leszek Różański
Michał Woźniak er nýbakaður faðir
í Vesturbænum. Hann endurskap-
ar eftirlætisjólaréttinn sinn frá
Póllandi sem forrétt við borðhald
á sínu nýja fjölskylduheimili á
Íslandi.
Michal ólst upp í smábænum
Oleco, nálægt landamærum Litáens
og Hvíta-Rússlands. Aðalhátíðisdagur
jólanna er þar, líkt og hér, aðfanga-
dagur jóla. „Það sem mér þótti mik-
ilvægast sem litlum dreng, fyrir utan
jólasveininn og gjafirnar, var að leita
að fyrstu stjörnunni á himninum þegar
dimmdi. Þetta er skemmtileg hefð
sem tengist sögunni um vitringana
þrjá sem fylgdu Betlehemstjörnunni
í átt að Jesúbarninu. Leitin var eflaust
líka hentug leið við að halda eftir-
væntingarfullum börnum uppteknum
í smástund,“ segir Michal.
Á aðfangadag fastar fólk að
sögn Michal en þegar dimmir tekur
við borðhald, sem kallast Wigilia.
„Máltíðin samanstendur af tólf réttum
og reglan sú að allir þurfa að smakka
á öllum réttunum. Venjuleg matarhefð
Pólverja einkennist mikið af kjöti. En
þennan dag er ekkert kjöt í boði, ein-
göngu fisk- og grænmetisréttir.“
Meðal rétta nefnir Michal sveppa-
súpu með villisveppum sem fjölskyld-
an tínir gjarnan saman, vatnakarfi og
síld, súrkál og soðkökur (e. dumplings)
með ýmiss konar fyllingu. Sætari réttir
eru einnig á borðum svo sem fræ-
kökur, piparkökur og svokallað kutia,
ævagamall eftirréttur sem inniheldur
óunnið hveitikorn, ýmis fræ og hnet-
ur, hunang og þurrkaða ávexti sem
bleyttir eru upp með púrtvíni.
Eftirlætisréttur Michal er þó sér-
stök rauðrófusúpa, sem kallast barszcz
á pólsku. Súpan byggir á súrum
grunni, sem gerjaður er nokkrum
dögum áður. Við hann er svo bættur
laukur, villisveppir og grænmetissoð.
„Svo er drukkið kompot við
borðhaldið, sem er drykkur gerður
úr þurrkuðum ávöxtum og er aðeins
í boði þetta eina kvöld á árinu.“
Annar siður snýr að því að skilja
eftir autt sæti og leggja á borð fyrir
óvæntan gest. „Ef einhver bankar
upp á ber okkur skylda til að bjóða
gestinum að sitja til borðs og borða
með okkur.“Heyknippi er sett undir
dúkinn fyrir máltíð. Michal segir að
þar komi saman blanda af heiðnum
og kristnum sið. „Heyið tengist því
að Jesú á að hafa fæðst í heyjötu, en
einnig er þetta tengt grósku jarðar og
á að veita þér gjöfulla ár. Þá þekkist
það einnig að nota heyið í eins konar
spádóm um komandi tíma.“
Michal man jólin sem góða tíma,
þar sem mikið var snætt og síðan
voru sungin jólalög og opnaðar gjaf-
ir. Þeir kirkjuræknu fóru svo gjarnan
í miðnæturmessur. Eftir þær settist
fullorðna fólkið við kökuát og kneyfði
vín með því. Hann segist að sjálfsögðu
sakna þess að verja jólunum með fjöl-
skyldu sinni í Póllandi og alls þess
góðgætis sem hann fékk venjulega á
aðfangadag. Hins vegar hefur Michal
þegar gripið til sinna ráða við að færa
pólskar jólahefðir inn í sitt heimilis-
hald. „Ég fékk uppskriftina af barszcz
frá ömmu og endurgerði súpuna og
soðkökur með því alveg frá grunni
í fyrra með dásamlegum árangri. Nú
verður það fastur forréttur á okkar
borðum á aðfangadag.“
Inntur eftir því hvað honum þykir
athyglisvert við íslenskar jólahefðir
segist Michal hálfskelkaður yfir öllum
jólasveinunum og jólakettinum. „Þetta
eru hrollvekjandi verur sem ég hafði
aldrei heyrt af áður. Að það séu ein-
hverjir gaurar stelandi pottum og kjöti,
sleikjandi aska og pönnur, skellandi
hurðum og sníkjandi kerti þykir mér
furðulegt. Þar að auki þarf maður að
óttast að köttur éti mann! Þetta hlýtur
að hafa verið stuðandi fyrir börn,“
segir hann og hlær.
Michal heillast af því hvernig
Íslendingar blanda saman álfatrú og
kristnum hefðum á jólunum. „Mér
þykir mjög áhugavert og töfrandi að
sjá fólk dansa í kringum eldinn á þrett-
ándanum, álfum og jörðinni til heilla.“
Í ár eru einstök jól í lífi Michals,
því í byrjun mánaðarins fæddist
honum og unnustu hans, Karinu
Hanney Marrero, sonurinn Leó.
„Ég er í öðruvísi hátíðarskapi út
af komu sonar okkar.
Ég hlakka til að bjóða vinum og
fjölskyldu heim og gleðjast. Þegar Leó
verður eldri mun ég eflaust fá hann til
að leita að fyrstu jólastjörnu kvöldsins
meðan ég elda barszcz.“ /ghp
Michal er óneitanlega í einstöku hátíðarskapi þessi jólin því honum fæddist
sonurinn Leó í byrjun mánaðarins. Mynd/ KHM
Hey undir dúknum og tólf rétta Wigilia:
Töfrandi blandaðar jólahefðir