Bændablaðið - 13.01.2022, Blaðsíða 24

Bændablaðið | Fimmtudagur 13. janúar 202224
Nú þegar nýárið hefur gengið
í garð og við Íslendingar lítum
björtum augum fram á við eins og
vera ber er við hæfi að róta aðeins í
þeim siðum og venjum er hafa fylgt
okkur gegnum aldirnar.
Áttundi dagur jóla, eða nýársdagur
eins og við þekkjum hann í dag. var
hér áður nefndur átti- eða áttadagur,
eðlilega, sá áttundi talinn þannig frá
jólum. Rétt er þó að geta þess að
eitthvað hafði upphaf nýs árs verið
á reiki yfir aldirnar en hjá sumum
þjóðum var árið talið frá 1. mars og þá
má líta á talningu mánaðanna eins og
t.d. október sem væri við það tilefni
áttundi (latneska talan octo) mánuður
ársins. Einhvern tíma fyrir siðaskiptin
fóru Íslendingar eftir hefðum ensku
biskupakirkjunnar sem taldi 25. mars
fyrsta dag nýs árs en um árið 1540
var ákveðið að 1. janúar skyldi marka
nýtt íslenskt almanaksár.
Nýtt ár og lok þess gamla voru
haldin hátíðleg og haldið fast í siði
og venjur þær er þóttu eiga við. Álfar
og huldufólk komu við sögu, neyttu
gjarnan matar er var á boðstólum
fyrir þá, ljós var látið lifa alla nóttina
þeim til hugnaðar (og ef til vill þeim
er áttu von á að reka þá augum).
Konuefni á krossgötum
Einhverjir töldu happadrjúgt að
sitja á krossgötum er nýja árið gekk
í garð og upplifa þá bæði hvernig vatn
yrði að víni, kirkjugarðar risu og dýr
töluðu. Einnig samkvæmt gamalli
trú vildu einhverjir meina að hægt
væri að sjá manns- eða konuefni sitt,
þá helst með því að horfa í spegil í
niðamyrkri. Ef til vill hafa yfir þulu
og þá ættu að birtast myndir er hægt
væri að taka til sín. Aðrir töldu betra
að liggja í krossgöngum, til dæmis
þar sem baðstofa og gangur mættust
og þá ætti að bera við sú manneskja
sem manni væri ætluð. Á nýárskvöld
var matast vel og allt það borið fram
er til var í búri.
Ekki fóru niðursetningar eða aðrir
þurfalingar varhluta af enda þótti það
vera ávísun á slæmt ár fram undan
að skilja nokkurn mann út undan,
hvort sem þetta ölmusufólk fékk
almennilega að borða aðra daga.
Draumnóttin mikla, eins og hún
var kölluð, þrettándanótt, var svo í
kjölfar þess dags sem ætlaður var til
að „rota jólin“ eins og fram kemur í
bók Jónasar Jónassonar frá Hrafnagili,
Íslenskir þjóðhættir. Þetta orðatiltæki
var komið af þeirri hefð er höfð var
á, að skammta vel og ríflega af mat.
Má þá nærri geta að eftir mikið át hafi
draumfarir manna orðið með líflegra
móti. Draumar þrettándanætur voru
annars taldir bæði þýðingarmiklir og
hvað merkastir drauma ársins og náðu
töfrar næturinnar allvíða. Líkt og á
nýársnóttinni töldu sumir að dýrin
fengju mál og jafnvel væru álfar á
sveimi en talið var að þeir færðu sig
um set um þessar mundir.
Þrettánda- eða álfabrennur
Brennur, líkt og á nýársnótt, voru
allvíða, enda líðandi ár jafnan kvatt á
þann máta. Þó kemur fram samkvæmt
greinaskrifum í dagblaðinu Vísi
6. janúar árið 1932 að „... Hér í
Reykjavík hefir þessi góða þjóðlega
skemtun verið lögð á hilluna á síðari
árum. En þó munu flestir gamlir
Reykvíkingar minnast með fögnuði
álfadans þess,sem latínuskólapiltar
héldu hér i Reykjavik kringum
1870-'80 við góðan orðstír, er Jón
Ólafsson orti þetta alkunna kvæði:
„Máninn hátt á himni skín“, sem allir
Íslendingar kannast við ...“
Jón þessi var aðeins 21 árs að aldri
er hann samdi kvæðið en hann þótti
bæði ljóngáfaður og hagmæltur, bæði
sem skáld auk þess sem hann átti oft
eftir að láta að sér kveða, til dæmis á
ritvöllum dagblaðanna. Einnig þótti
hann afar fylginn sér en þó allnokkuð
hvatvís.
Þetta sama kvöld og skrifað var
í dagblaðið Vísi, 6. janúar 1932 –
klukkan hálfníu stundvíslega – hafði
íþróttafélagið Valur svo ákveðið að
endurvekja skemmtunina og efndi
til mikillar gleði á íþróttavelli
félagsins. Höfðu félagsmenn hlaðið
tíu metra háan bálköst og fengið
þekktan 40 manna dansflokk til
að dansa vikivakadansa (tekið var
fram að flokkur þessi væri afar
rómaður „ekki síst eftir sýninguna á
Alþingishátíðinni á Þingvöllum“ árið
1930.) Þeim til halds og trausts voru
svo um tuttugu helstu söngmenn
Reykjavíkur. Flugeldum var skotið
á loft og blys og langeldar voru
hringinn í kringum völlinn allan,
til að verma gesti og veita birtu.
Selt var inn á skemmtunina og mátti
finna söludrengi með aðgöngumiða
hvarvetna um bæinn. Skemmtun
þessi tókst með miklum ágætum og
hefur hefð þessi tíðkast allar götur
síðan. Ekki eru þó allir á sama máli
með ágæti nafnsins Álfabrenna enda
ekki mikið um að sé verið að brenna
álfa ... en mætti þá fremur kenna
athöfnina við þrettándann og kalla
þá þrettándabrennu.
Óperusöngvari og álfakonungur
Þrettándabrennan hélt velli alveg
fram á okkar dag og hafa þær margar
þótt afar glæsilegar. Samkvæmt Vísi
árið 1936 kemur fram að haldin
hafi verið brenna á þrettándanum
er ekki átti sinn líka. Tilkomumikil
og háreist er laðaði að sér múg
manns. Iðnaðarmannakórinn
skemmti með söng, lúðrasveitin
Svanur með lúðrablæstri og Pétur
Árnason óperusöngvari tók að sér
hlutverk álfakonungs með miklum
glæsibrag.
Pétur þessi (1884-1956) var
fyrstur Íslendinga til að syngja
inn á plötur og átti afar farsælan
söngferil í Þýskalandi. Vegna þess
hvernig heimsmálin stóðu á þessum
tíma fluttist hann þó heim mun fyrr
en annars hefði orðið. Gaman er
að geta þess að þó hann hafi ætíð
fyrst og fremst verið óperusöngvari
komu út með honum á sjötta tug
platna og á einni þeirra má finna
fyrsta dægurlagið flutt af íslenskum
flytjanda – lagið „Sonny Boy“. /SP
ÁHUGALEIKHÚS Á ÍSLANDI
√ Þrátt fyrir óvissu vegna Covid-19, stefnir Þjóðleikhúsið á val
á Athyglisverðustu áhugaleiksýningu ársins næsta
vor. Þjóðleikhúsið hefur verið í samstarfi við Bandalagið í tæpa
þrjá áratugi með vali á leiksýningu úr smiðju áhugaleikfélaganna
sem sérstaka athygli vekur.
Í kjölfarið hefur viðkomandi félagi verið boðið að sýna
í Þjóðleikhúsinu. Covid-19 hefur komið í veg fyrir valið
síðastliðin tvö ár en að óbreyttu er stefnt á að velja sýningu
á vori komanda. Að þessu sinni verður hægt að
sækja um fyrir sýningar sem frumsýndar
voru leikárin 2020-21 og 2021-22 fram til
loka umsóknarfrests sem er 20. apríl
2022. Sótt er um á Leiklistarvefnum.
Dómnefnd á vegum Þjóðleikhússins
mun velja þá sýningu sem nefndin
telur sérstaklega athyglinnar virði og
verður valið samkvæmt venju tilkynnt
á aðalfundi BÍL sem verður haldinn
í byrjun maí.
Umsóknarform fyrir Athyglisverðustu
áhugaleiksýningu ársins 2022 er tiltækt þegar félag
skráir sig inn á vef bandalagsins, www.leiklist.is
√ Lífsins leikur – Hlaðvarp um leiklistina í landinu
Leikhópurinn Leikfjelagið, sem Arnfinnur Daníelsson
og Halldóra Harðardóttir standa að, hefur hleypt af stokkunum
hlaðvarpinu Lífsins leikur. Í fyrsta þætti ræddu þau við formann
og framkvæmdastjóra BÍL, þau Guðfinnu Gunnarsdóttur
og Hörð Sigurðarson, um þessi rúmlega 70 ára samtök
áhugaleikfélaga á landinu.
Á vef bandalagsins má finna link á hlaðvarpið en ætlun
tvíeykisins er að halda áfram umfjöllun um leikfélögin í landinu
og ástæða til að hvetja leiklistaráhugafólk að fylgjast með.
Hvað er í gangi?!
SAGA&MENNING
Íslendingar á árum áður:
Nýársvenjur & þrettándagleði
Álfadans
Máninn hátt á himni skín,
hrímfölur og grár.
Líf og tími líður
og liðið er nú ár.
Bregðum blysum á loft
bleika lýsum grund.
Glottir tungl og hrín við hrönn
og hratt flýr stund.
Kyndla vora hefjum hátt,
horfið kveðjum ár.
Dátt hér dansinn stígum,
dunar ísinn grár.
Komi hver sem koma vill
komdu nýja ár.
Dönsum dátt á svelli,
dunar ísinn blár.
Halldóra Harðardóttir og Arnfinnur Daníelsson.