Bændablaðið - 13.01.2022, Blaðsíða 28

Bændablaðið | Fimmtudagur 13. janúar 202228
Hjalti Pálsson frá Hofi, ritstjóri
og aðalhöfundur Byggðasögu
Skagafjarðar, skilaði af sér tíundu
og síðustu bókinni í þessu viða-
mikla tíu binda verki á nýliðnu
hausti. Hann sagði í samtali
við Bændablaðið að verkefnið
hafi tekið 26 ár í vinnslu frá því
hann hóf þessa vegferð 1. október
árið 1995.
Það hefur vakið athygli víða
hversu mikil vinna og ítarleg gagna­
söfnun er á bak við þessa ritun á
Byggðasögu Skagafjarðar. Heildar­
verkið telur orðið 4.620 blaðsíður
með rúmlega 5.080 ljósmyndum
og kortum. Víst er að mjög mörg
byggðarlög og jafnvel heilu lands­
hlutarnir komast ekki með tærnar
þar sem Skagfirðingar eru nú með
hælana í þessum efnum.
Að útgáfunni standa Sögufélag
Skagfirðinga, Sveitarfélagið
Skagafjörður, Akrahreppur, Bún­
aðar samband Skagafjarðar og
Kaupfélag Skagfirðinga. Fjölmörg
fyrirtæki hafa síðan styrkt útgáfuna
í gegnum tíðina.
Tíu bindi á 26 árum
„Nú eru bindin orðin tíu og það var
hvorki reiknað með að þetta verk
tæki svona langan tíma, eða að það
yrði að svo mörgum bindum þegar
farið var af stað.“
Auk Hjalta sem aðalhöfundar eru
skráðir meðhöfundar hans í tíunda
bindinu Egill Bjarnason, Kári
Gunnarsson og Kristján Eiríksson.
„Við höfum verið að jafnaði
tveir menn á launum við þetta frá
upphafi, ég og Egill Bjarnason frá
1995 til 2007, þó ekki hafi það verið
alveg í fullu starfi til að byrja með,
og síðan starfaði Kári Gunnarsson
með mér frá 2007 til 2020. Svo
hafa fleiri komið inn í verkefnið
við ákveðna verkþætti. Því er óhætt
að segja að það séu búin að fara um
50 starfsár í þetta verk í heildina,“
segir Hjalti.
Hjalti segist ekki hafa á takteinum
hver endanlegur kostnaður er á
verkinu en hann hlaupi líklega á
hundruðum milljóna.
„Við héldum að þetta yrðu
kannski sex til sjö bindi og að
vinnan gæti tekið tíu til tólf ár. Svo
gerist það að eftir að maður skrifaði
fyrsta bindið sá maður ýmislegt sem
hægt var að gera betur. Í upphafi bjó
ég mér til grind til að byggja inn í
efnislega sem ég hef síðan haldið
mig við þótt verkið hafi þróast með
tímanum. Bindin voru því vonandi
alltaf að verða betri og ítarlegri sem
kostaði auðvitað meiri tíma. Þá var
bókin hönnuð og sett upp 1999, en
menn gera þetta svolítið öðruvísi í
dag. Við höfum samt haldið okkur
við upphaflegt form og útlit.“
Þótt útgáfu bókanna tíu sé lokið
þá er enn eftir lokahnykkurinn.
Hann felst í því að ljúka við
nafnaskrá Byggðasögunnar sem
unnið hefur verið að síðan 2010.
Ákveðið hefur verið að hún komi
ekki út á prenti, heldur verði hún
aðgengileg í stafrænu formi á
heimasíðu Sögufélags Skagfirðinga.
Er gert ráð fyrir að nafnaskráin
verði aðgengileg síðar á árinu 2022.
Margt þarf að falla saman til að
svona verk verði að veruleika
Hjalti segir að ritun svona verks
sé langt frá því að vera sjálfgefin
og margt þurfi að falla saman svo
af slíku geti orðið. Sem dæmi hafi
hlutirnir allt eins getað farið á annan
veg með hann sjálfan. Fyrir um 30
árum hafi hann fengið æxli við
heilann. Sem betur fer reyndist það
góðkynja, en ef það hefði ekki verið
væri ólíklegt að hann hefði nokkurn
tíma komið að þessu verki.
„Það var héraðsnefnd Skaga­
fjarðar sem dreif þetta verkefni
af stað árið 1995. Helstu hvata­
menn að því voru bændurnir
Jón Guðmundsson á Óslandi og
Þorsteinn Ásgrímsson á Varmalandi.
Þá var ég orðinn héraðsskjalavörður
og þessir menn höfðu trú á því að ég
gæti gert þetta. Þegar ég hóf þetta
verk var ég jafnframt fyrstu árin
samhliða að vinna sem forstöðu­
maður Safnahúss Skagfirðinga og
Héraðsskjalasafnsins, en lét svo af
því starfi árið 2000 og helgaði mig
ritun þessarar sögu.
Auðvitað hefðu aðrir en ég getað
gert þetta, en svona vinna er samt
mjög sérhæfð.“
Vinna á jarðýtum skapaði
dýrmætan þekkingargrunn
Hjalti hefur þó ekki eingöngu verið
í fræðagrúski á sínum starfsferli því
hann vann í samtals fjórtán sumur
á jarðýtum.
„Á mínum skólaárum vann
ég fyrir mér í mörg á jarðýtu hjá
Búnaðarsambandi Skagafjarðar
í vinnu hjá bændum og síðan í
vegavinnu. Það var Caterpillar D4
jarðýta sem ég var fyrst með hjá
Búnaðarsambandinu, en síðan var
ég með stærri vélar í vegagerð. En
síðustu árin litla snyrtingavél sem ég
átti sjálfur ásamt öðrum, Caterpillar
D3 árgerð 1974, hina fyrstu á landinu
þeirrar tegundar.
Þegar ég var hjá Búnaðar­
sambandinu kom ég á mjög margar
jarðir og kynntist þar fjölda fólks. Ég
lærði þar að þekkja hverja einustu
jörð í Skagafirði og fólkið mjög víða.
Þetta var góður grunnur
fyrir ritun byggðasögunnar.
Menn hafa svo verið að
skensa mig með það að á
ferli mínum á jarðýtunni í
vinnu fyrir bændur hafi ég
eyðilagt svo og svo mikið af
fornminjum. Ég hef nú bara
svarað mönnum þannig að ég
hafi þar verið framsýnn, því
þá væri minna sem ég þyrfti
að snuðra eftir síðar,“ segir
Hjalti og hlær.
Hafði engar sambærilegar
fyrirmyndir
– Þú hefur þá fljótlega kom-
ist að raun um að það þyrfti
að kafa ítarlegar í söguna en
upphaflega var lagt upp með?
„Ég hafði svo sem enga
fyrirmynd þegar ég var að
móta þetta í upphafi, því það voru
engin sambærileg verk til á Íslandi.
Það voru helst Sveitir og jarðir í
Múlaþingi sem komust næst því,
en ég ákvað að hafa þetta mun ítar­
legra. Ég hafði strax í huga að þetta
yrði yfirlits­ og uppflettirit um allar
bújarðir í Skagafirði frá 1781 og
ábúendur þeirra. Þær reyndust vera
nálægt 676 talsins, auk þess meira
en 400 fornbýli frá eldri tíð og um
90 húsmannsbýli og tómthús þar
sem fólk hafðist við um lengri eða
skemmri tíma.“
Upphafið miðað við 1781
– Hvenær er upphafstíminn á því
sem þú ert að fjalla um í þessu verki?
„Þetta er byggt á gömlu jarða­ og
ábúendatali í Skagafjarðarsýslu sem
var gefið út á árunum 1949­1958. Þar
voru teknir allir ábúendur jarðanna
frá 1781 til þess dags sem hvert hefti
kom út. Þetta nýja verk byggir ofan
á þær upplýsingar. Í þessu gamla
voru afar litlar upplýsingar um jarð­
irnar sem fólkið bjó á. Sögufélag
Skagfirðinga hefur á síðustu áratug­
um gefið úr 18 bækur af skagfirskum
æviskrám ábúenda og fólks sem hélt
heimili í Skagafirði á árunum 1850 til
1950. Ábúendatal Byggðasögunnar
spannar hins vegar 240 ár, tímabil­
ið frá 1781 til 2021. Segja má að
Byggðasaga Skagafjarðar sé eins
konar æviskrár bújarðanna.
Verkið er byggt upp í stórum
dráttum þannig að gefin er lýsing
á hverri einstakri bújörð, hvar hver
bær er í sveit settur, getið bygginga
og birt tafla yfir fólk og áhöfn á
tímabilinu 1703 til útgáfuárs hverr­
ar bókar. Þá er yfirlit um eignarhald
og talsverð söguleg
umfjöllun eftir því
sem efni og heim­
ildir gefa tilefni til,
allt frá því jörðin
kemur fyrst við
sögu. Lýst er öllum
fornbýlum og selj­
um sem tengjast
einstökum jörðum
og gefið upp GPS­
stöðuhnit þeirra.
Samfellt ábúenda­
tal fylgir hverri
jörð frá 1781 til útgáfuárs hverrar
bókar. Þá bæti ég inn í þetta alls
LÍF&STARF
Byggðasöguritarinn Hjalti Pálsson í vettvangsferð á Hagarétt í Hjaltadal.
Byggðasöguritari á Dalsáreyrum haustið 1973. Jarðýtan er International TD 25. Í ýtuvinnu fyrir Búnaðarsambandið
á Caterpillar D4 lærði hann að þekkja hverja einustu jörð í Skagafirði og fólkið mjög víða. Það reyndist góður
grunnur fyrir ritun byggðasögunnar.
Hjalti á Caterpillar D3 nýju ýtunni sinni sumarið 1974 að gera vegarslóða Í Víðnesdal.
Gamli Rauður. Toyota Hilux árgerð 1996. Þessi
bíll hefur þjónað byggðasöguritara frá árinu 2000.
Hörður Kristjánsson
hk@bondi.is
Byggðasaga Skagafjarðar, eitt viðamesta verk af sínum toga á Íslandi, er komin út í tíu bindum:
Tók 26 ár í vinnslu og í verkið fóru um 50 starfsár
– Hjalti Pálsson, aðalhöfundur, er þakklátur hvatamönnum verkefnisins fyrir að treysta sér fyrir að hanna þetta eftir eigin höfði