Bændablaðið - 13.01.2022, Blaðsíða 29

Bændablaðið | Fimmtudagur 13. janúar 2022 29
konar sögum sem tengjast jörðunum,
sem hafa skipt sköpum um vinsældir
þessa verks. Það eru þjóðsögur, sögur
um drauga og huldufólk, álagabletti,
frásagnir af fólki og atburðum, vísur
og allt mögulegt. Þannig eru inn-
skotsgreinar um flestallar jarðir og
stundum margar um sumar þeirra.
Ég reyndi að finna álagabletti og
staðsetti alla þá sem ég fann með
GPS punkti. Fólk getur því geng-
ið beint að þeim. Þá er rík áhersla
lögð á myndefni og meginhluti þess
prentaður í litum, litmynd af hverri
jörð eins og hún lítur út um þessar
mundir, myndir af núverandi ábúend-
um, auk nýrra mynda og gamalla er
sýna atvinnuhætti, örnefni eða gaml-
ar byggingar, svo sem gömlu bæina.“
Hefur leitt til óvæntra funda
á fjölda fornra bústaða
– Er samt ekki margt sem hefur komið
þér á óvart við þessa gagnaöflun?
„Jú, mikil ósköp. Maður hefur
sannarlega vaxið af þekkingu um
byggðasöguna í Skagafirði og má
segja að vissu leyti orðinn sérfróður
um gamla tímann. Það getur verið
alveg aftur að því er jörðum er fyrst
lýst í heimildum. Þá reyni ég að rekja
eignarhald þeirra og í seinni hluta
þessa verks er það miklu betur gert
en var í fyrstu tveimur bókunum.
Það er líka margt sem komið
hefur á óvart upp úr jörðinni í allri
þessari vinnu. Ég var lengi í samstarfi
við fornleifadeild Byggðasafns
Skagfirðinga. Þar var Guðný Zoëga
fornleifafræðingur sem starfaði
mikið og vel með mér. Við skoðuðum
á annað hundrað fornbýli, þ.e. býli
sem voru í ábúð einhvern tíma fyrir
1780, eða eldri en býli sem fjallað er
sérstaklega um í bókunum.
Víða var grafið og einnig farið
með sýnatökubor í tóftir. Þannig
fundum við t.d. fyrir tilviljun og
þrákelkni kirkjugarð í Kolbeinsdal
sem engar heimildir voru til um.
Það voru um tveir metrar niður á
þennan kirkjugarð þar sem manna-
bein komu í ljós.
Bjarnastaðir voru stærsta jörðin
í Kolbeinsdal og okkur fannst að
þar hlyti að hafa verið kirkjugarður
þó hans væri hvergi getið. Á
kaþólskum tíma á fyrstu öldum
kristni á Íslandi voru byggðar kirkjur
svo víða. Þannig voru þær á annað
hundrað í Skagafirði sem einhverjar
heimildir eru til um. Við leituðum
því að kirkjum og kirkjustöðum
og ýmsum fornbýlum. Ég hef lagt
mig sérstaklega fram um að finna
fornbýli. Þau eru um 400 í Skagafirði
sem hafa verið í ábúð á einhverju
tímabili frá landnámsöld til 1780.
Flest voru þau þekkt en sum fundust
fyrir algjöra tilviljun í minni yfirferð,
höfðu ekkert nafn og engar sagnir
til um þá staði. Áreiðanlega eru
enn tugir fornbæja sem ég hef ekki
uppgötvað og enn liggja gleymdir
og grafnir.
Svo voru staðir þar sem mann
grunaði að væru tóftir, en gat ekki
staðfest það fyrr en ég fékk fornleifa-
fræðinginn til að skoða málið með
sýnabor. Þannig fundust mörg býli
sem var hægt að staðfesta aldur á út
frá öskulögum í jarðvegi, en misdjúpt
var niður á þessar minjar, allt frá
20-30 sentímetrum og síðan dýpra.
Í Austurdal og Vesturdal hefur t.d.
verið ótrúlega mikil byggð. Ég taldi
þar yfir 20 búsetustaði í hvorum dal
fyrir sig. Við höfum öskulög frá 1104
og 1300 sem eru auðþekkjanleg svo
hægt er að tímasetja þessa bústaði
út frá því.
Heiti landnámsbæja í Fljótum
rakin til Noregs
Í Fljótum fundum við landnámsbæ
á Stóra-Grindli við Miklavatn sem
líklega hefur verið upphaflegi
bærinn Grindill, bær Nafar-Helga
Nafars. Samkvæmt Landnámu voru
þeir samskipa til landsins, hann og
Þórður knappur, sem nam land innar
í Fljótum, eða á Knappsstöðum
í Stíflu.
Svo er ég svolítið montinn yfir
því að hafa grafið upp meira um
þetta undarlega bæjarnafn Grindil
sem menn hafa komið með alls
konar tilgátur um. Í kjölfar vís-
bendinga sem ég fékk þá lá fyrir að
Íslendingar sem fluttu til Ameríku
nefndu bæi sína eftir bæjum sem
þeir komu frá. Því þótti mér lík-
legt að landnámsmenn hefðu gert
hið sama. Með því að nýta tæknina
og Google komst ég að því að um
miðjan Sognfjörð í Noregi við smá-
bæinn Leikanger er bær sem heitir
Grinde og á sem heitir Grindelv
er fellur eftir dalnum Grindedal. Í
Landnámu er sagt frá því að Þórður
knappur hafi verið sonur Bjarnar á
Haugi. Fáeina kílómetra frá Grinde
er bærinn Haugur.
Það er því líklegt að Nafar-Helgi
og Þórður knappur hafi þekkst sem
nágrannar í Noregi og því farið
saman á skipi til Íslands. Til að
kóróna þetta, þá heitir næsti bær
við Grindil í Fljótum, Hamar.
Einstakar myndir úr Drangey sem birtar eru í tíundu og síðustu bókinni af Byggðasögu Skagafjarðar. Myndirnar voru teknar af Arthur Cook árið 1919. Vinstri myndin er tekin af sjó af bátum og
athafnasvæði „Fjörubúa¨ í Drangey og hægra megin er mjög sérstök mynd sem tekin er yfir sömu fjöru af bjargbrúninni í Drangey. Myndir / Í eigi Minjasafnsinsins á Akureyri
Guðný Zoëga og Kári Gunnarsson við rannsókn í tóftum Garðhúss í Hjaltadal. Á Grófarstekk 2010. Guðmundur
Sigurðarson og Hjalti Pálsson.
Unnið við fornleifakönnun á Sandgili í Fögruhlíð í Austurdal.
Sæmundur Jónsson bjó í Neðra-Haganesi
í 15 ár, frá 1935-1950. Hann var stórfatlaður
maður, afleiðingar þess að hann sem unglingur
féll ofan af þilfari niður í lest á hákarlaskipinu
Siglnesingi inni á Haganesvík og lenti á
bakinu niðri í grjótbarlest skipsins. Hann mun
hafa mjaðmargrindarbrotnað og þetta kostaði
sjúkrahúsvist. Sæmundur leið eftir þetta miklar
kvalir, fékk herðakistil og gekk krepptur æ síðan.
Hann gat því lítt unnið erfiðisvinnu en sinnti fyrst
og fremst smíðum, bæði á tré og járn. Guðmundur
Sæmundsson segir frá:
„Túnið gaf um eitt og hálft kýrfóður en við
vorum með tvær kýr yfirleitt en enga kind,
nema rétt fyrst sem ég man eftir. Við höfðum
tvo hesta líka. Við áttum hins vegar kindur á
bæjum frammi í Flókadal, í Neskoti man ég var
og á Sjöundastöðum, líka í Saurbæ hjá Jóni.
Fyrir fóður þeirra greiddi pabbi með smíðavinnu,
smíðaði skeifur og fleira. Túnið var allt kargaþýft.
Pabbi gat slegið í þýfi, en ekki á sléttu, þoldi
það ekki. Hann hafði alltaf slægjur í Dæli hjá
Magnúsi og Lovísu. Hann fékk líka slægjur hjá
Skarphéðni á Sjöundastöðum. Ég held hann hafi
fengið Borgargerðistúnið. Ég man að við fórum
þangað að sækja hey snjóavorið 1949. 14. maí
fórum við með hest og sleða að sækja hey. Þá
var orðið heylaust handa kúnum heima. Þá var
umbrotafæri af snjó á túninu í Neðra-Haganesi,
sé ég í dagbók frá þeim tíma.
Það var einhver tregða á því hjá pabba að
ég fengi að fara í skóla. Ég hafði lært eitthvað
heima og tekið próf með hörmulegum árangri.
Þeir höfðu komið til pabba, séra Guðmundur
á Barði og skólastjórinn í Sólgörðum í þeim
tilgangi að fá mig í skólann, en það gekk ekki.
Hann sagðist ekki mega missa mig, bauð þeim
ekki inn en sótti stílabókina mína til að sýna
þeim að ég kynni að skrifa en það var lakara með
reikninginn. Ég stóð úti meðan þessi rannsókn
fór fram og ég man að Guðmundur rétti mér
stílabókina og sagði ,,Æ, jæ, jæ, jæja.“ Það þurfti
að stíga smiðjuna og svo var vatnsburðurinn úr
brunninum. Ég varð að reyna að hjálpa mömmu
við vatnið. Það var oft tveggja tíma vinna að
koma vatninu heim á hverjum degi yfir veturinn í
kýrnar og fyrir heimilið. Pabbi bjó til lítinn sleða
sem ég hafði kvartil á og fyllti af vatni. Svo varð
ég oft að sækja mömmu að hjálpa til að draga
sleðann. Ég orkaði þá ekki að draga hann einn.
Svo kemur Páll Sigurðsson frá Ólafsfirði, kennari
og skólastjóri, í Sólgarða og kona hans Vilborg
Sigurðardóttir sem var mikil vinkona mömmu
frá Ólafsfirði. Þá gekk mamma í það að ég færi
í skólann fyrst að Vilborg væri þar. Ég var því
bara einn vetur í skólanum á Sólgörðum áður en
ég færi í Ólafsfjörð. Þar var bæði eldri deild og
yngri deild og ég varð að vera í þeim báðum því
mig vantaði undirstöðu í reikningi.
Þegar fór að líða að vori segir pabbi við mig,
að ef ég verði í meðalröð eða þar fyrir ofan skuli
hann gefa mér bók sem ég var búinn að skoða
mikið suður í kaupfélagi. Það var Sjómannasaga
eftir Vilhjálm Þ. Gíslason og kostaði 125 krónur.
Ég var 3. eða 4. ofan frá um vorið og fékk 8.60
í einkunn. Dóttir Sveins í Brautarholti fékk hins
vegar bara 8.17 og það var einhver metnaður
milli þeirra pabba, því Sveinn hafði sagt eitthvað
niðrandi í minn garð. Ég vissi þetta ekki fyrr en á
eftir. Pabbi sagði svona við mig. Veistu hvað hún
fékk hún Lóa í Sveinshúsum? Ég sagði honum
það og þá sá ég að hýrnaði yfir þeim gamla
og þá dró hann upp bókina og rétti mér hana.“
(Guðmundur Sæmundsson. Viðtal.)
Brauðstrit og barátta – Kafli úr 10. bindi Byggðasögu Skagafjarðar
Sæmundur Jónsson rokka- og söðlasmiður að
störfum á verkstæði sínu á Ólafsfirði.
– Framhald á næstu síðu