Bændablaðið - 13.01.2022, Blaðsíða 41

Bændablaðið | Fimmtudagur 13. janúar 2022 41
tegundina. Vegna þessa eru mörg
gömul grasasöfn mikilvæg ef upp
kemur ágreiningur um greiningu
tegunda.
Plöntusöfn víða
um heim
Sem betur fer eru enn til myndarleg
grasasöfn. Stærst slíkra er safnið í
náttúrugripasafninu í París og telur
það um 9,5 milljón eintök, í safni
Kew grasagarðsins í London eru um
sjö milljón eintök.
Stærstu söfnin í Bandaríkjum
Norður-Ameríku er að finna í grasa-
garðinum í Bronx í New York, um
7,2 milljón eintök, og í grasasafni
Missuouri háskóla, 6,2 milljónir,
og síðan safn Harvard háskóla, sem
telur ríflega fimm milljón sýnishorn
af þurrkuðum plöntum.
Auk þess eru til stór söfn í Afríku,
Suður-Ameríku, Asíu og ýmsum
löndum sem sérhæfa sig í söfnun
plantna frá ákveðunum svæðum. Í
flestum plöntusöfnum er tegundum
raðað saman og síðan eftir ættkvíslum
til að auðvelda aðgang að þeim.
Mörg þessara safna ásamt upplýs-
ingum um hverja plöntu fyrir sig eru
aðgengileg til skoðunar á netinu.
Söfn Náttúrufræðistofnunar
Íslands
Samkvæmt upplýsingum á heima-
síðu Náttúrufræðistofnunar Íslands
eru varðveitt um 200 þúsund ein-
tök af há- og lágplöntum, mosum,
fléttum, þörungum og sveppum, í
plöntusöfnum stofnunarinnar og þar
af eru rúmlega 150 þúsund skráð
í gagnagrunna.
Söfnunum er skipt eftir lífveru-
hópum í safn æðplantna, mosa, fléttna,
sveppa og þörunga. Safneintök eru
varðveitt þurrkuð og innihalda söfn-
in stóran hluta íslenskra tegunda.
Tilgangur safnanna er að varðveita
eintök allra íslenskra plöntu- og
sveppategunda til að sýna breytileika
þeirra og útbreiðslu. Söfnin eru eink-
um nýtt við rannsóknir í flokkunar-
fræði, líflandafræði og þróunarsögu.
Plöntu- og sveppasöfn Náttúru-
fræðistofnunar eru skráð í gagnagrunn
samkvæmt alþjóðlegum Darwin
Core-staðli sem er notaður til að deila
upplýsingum tengdum líffræðilegum
fjölbreytileika. Hægt er að nálgast
hluta af gögnunum, þar á meðal lýs-
ingu á tegundum og útbreiðslu þeirra,
á staðreyndasíðum í flokkunarkerfi
lífríkis og á vefnum Flóra Íslands.
Þeim er einnig miðlað á erlendum
vefjum eins og Global Biodiversity
Information Facility og Encyclopedia
of Life.
Hvað á að geyma og hvernig?
Til þess að plöntur í plöntusafni nýtist
sem best er mikilvægt að allir hlutar
hennar, rót, stöngull, blöð, blóm, aldin
og fræ, fylgi með. Þetta er vel mögu-
legt þegar um minni plöntur er að
ræða en hvað varðar stórar plöntur og
tré verður stundum að láta sér nægja
hluta þeirra og þá helst sýnishorn af
sem flestum hlutum.
Þegar plöntur eru teknar til varð-
veislu í þurrkuð plöntusöfn er gott, ef
hægt er, að greina viðkomandi plöntu
fyrst. Best er safna í þurru veðri á
þeim tíma sem plantan er með fulla
safaspennu svo hún haldi lögun sinni
sem best. Eftir að planta er tekin upp
er hún lögð á pappír, helst þerripapp-
ír, þannig að lögun hennar sjáist vel.
Því næst er annar pappír settur ofan
á og samlokan sett í plöntupressu
eða undir farg, milli tréplatna, og
nauðsynlegt er að skipta um pappír
að minnsta kosti einu sinni á sólar-
hring fyrst um sinn.
Að lokum, eftir að planta er orðin
þurr, er hún fest á þokkalega stífan
pappír af stærðinni A3 eða A4 með
pappírsræmu með lími á endunum
sem lögð er þéttingsfast yfir ólíka
plöntuhluta. Einnig er hægt að sauma
þykka plöntuhluta við pappírinn með
góðum þræði.
Upplýsingar með heiti plöntunnar,
fundarstað, dagsetningu fundarins,
nafni finnanda og annað sem safn-
andinn vill að komi fram, er síðan
skráð á merki- eða flórumiða sem
límdir eru á örkina með plöntunni.
Arkirnar eru best geymdar í öskjum
og ekki of margar ofan á hver annarri.
Í eina tíð áttu margir plöntusafnarar
sína persónulegu og sérprentuðu flór-
umiða sem merktir voru með nafni.
Plöntusafn garðyrkjunema
Nemendum Garðyrkjuskólans
á Reykjum er gert að skila litlu
plöntusafni með 40 tegundum af
villtum íslenskum plöntum, 20
tegundum af trjám og runnum og
20 tegundum af garðblómum, 10
af sumarblómum og 10 af fjölærum
jurtum, sem hluta af áfanga sem
kallast Flóra Íslands.
Ólíkt því sem gert var fyrr á tímum, þegar menn
voru að kynnast flóru landsins og söfnuðu sem
flestum tegundum, þá er söfnunin sérhæfðari í
dag og tengist oft ákveðnum verkefnum. Unnið
er að því að taka myndir af öllum plöntunum
í safni Náttúrufræðistofnunar Íslands og koma
þeim á netið.
Dr. Starri Heiðmarsson, fléttufræðingur og starfs-
maður Náttúrufræðistofnunar Íslands, er einn af
umsjónarmönnum plöntusafna Náttúrufræðistofnunar.
„Mín aðkoma er mest að fléttuhluta safnsins en aðrir
sem gæta sveppanna og æðplantnanna og er hluti safns-
ins varðveittur á höfuðborgarsvæðinu en hluti þess
á Akureyri.“
Söfnun í dag yfirleitt tengd verkefnum
„Ég gæti trúað að um hundrað ný eintök að meðaltali
bættust við safnið á ári en fjöldinn tengist því hvort
verið er að vinna verkefni sem krefjast þess að tekin
séu eintök til varðveislu.
Undanfarin ár höfum við fengið styrk til að ráða
námsmenn í sumarvinnu til að vinna í safninu og það
hefur flýtt vinnunni við frágang safnanna mikið. Þá er
einnig búið að taka myndir af nánast öllum æðplöntu-
sýnum sem geymd eru
á Akureyri og þær
verða gerðar aðgengi-
legar á netinu fyrr en
seinna. Frumkvæði að
myndun æðplöntusýn-
anna á umsjónar maður
æðplöntu safnsins,
Pawel Wasowicz. Eins
og uppsetningu safn-
anna er háttað í dag
þá er tegundum raðað
saman eftir landshlut-
um til að auðvelda
aðgengi að einstaka
tegundum.“
Starri segir að ólíkt
því sem gert var fyrr
á tímum, þegar menn
voru að kynnast flóru
landsins og söfnuðu sem flestum tegundum, þá sé
söfnunin sérhæfðari í dag. „Sem dæmi um söfnunar-
verkefni sem var í gangi fyrir tveimur árum, þá var
farið víða um land og safnað birkisýnum til erfða-
fræðilegrar raðgreiningar vegna rannsóknar á tengslum
milli stofna birkis í ólíkum landshlutum en niðurstöð-
urnar nýtast einnig við rannsóknir á landnámi birkis
á Skeiðarársandi.“
Söfnin notuð við flokkun
„Að mínu mati er ástand safnanna í lagi og þau geymd
við viðunandi aðstæður og þess gætt að raka- og hita-
stig sé í lagi og safnið syðra er geymt í sérstakri og
þartilgerðri geymslu.“ Starri segir að nokkuð sé um að
fræðimenn komi til að skoða eintök í söfnunum, auk
þess sem talsvert er um að eintök séu send erlendis til
láns vegna rannsókna.
„Þeir sem hafa mestan
áhuga á grasasöfnum eru
flokkunarfræðingar sem
eru að skoða tengsl milli
tegunda og hvernig á að
afmarka tegundir. Vinna við
flokkun plantna er oft unnin
í frekar hægum takti og það
kemur fyrir að við fáum til
baka eintök sem hafa verið
í útláni í tíu til fimmtán
ár. Sem dæmi þá sendum
við einu sinni öll eintökin
okkar af maríustökkum til
Svíþjóðar til láns vegna
vinnu við norrænu flóruna.“
Á þröskuldi nýrra tíma
Starri telur að við stöndum á þröskuldi nýrra tíma hvað
varðar vísindaleg plöntusöfn. „Söfnin eru ekki síður
mikilvæg í dag en fyrir hundrað árum þegar kemur
að greiningu tegunda og nauðsynlegt að það sé alltaf
nafn- eða frumsýni til staðar í alvöru safni til að hægt
sé að bera saman eintök.
Gallinn við erfðafræðilegar greiningar, einkum á
umhverfissýnum, er að þeir sem sjá um greininguna
eru oft sérhæfðir sameindafræðingar, en til að hægt
sé að sannreyna hvaða tegund kjarnsýruröðin tilheyrir
þá er nauðsynlegt að kennisýni séu til staðar. Oft eru
tegundirnar sem kjarnsýruraðirnar eru taldar tilheyra
ákvarðaðar með hjálp alþjóðlegra gagnagrunna yfir
sameindafræðileg gögn án þess að vera tengdar kenni-
sýni sem varðveitt er í vísindalegu safni og hægt er að
sannreyna.“
Elstu plöntusýnin varðveitt í Kaupmannahöfn
Áhugi á flóru Íslands á sér talsvert langa sögu og ef-
laust hafa bæði enskir og danskir náttúrufræðingar sem
heimsóttu landið safnað hér eintökum af plöntum til
greiningar og geymslu. Íslenskir náttúrufræðingar hafa
síðan fylgt í kjölfarið.
Elsta sýni sem varðveitt er í plöntusafni
Náttúrufræðistofnunar er baunagras sem Þorvaldur
Thoroddsen safnaði árið 1872 í Hrappsey á Breiðafirði.
Þegar söfnin eru skoðuð nánar sést að finna má 7.225
sýni sem safnað var á 19. öld, tæplega 60 þúsund sýnum
var safnað á 20. öld, meðan tæplega 1.900 sýnum hefur
verið safnað það sem af er 21. öldinni.
Afkastamestu safnarar æðplantna eru þeir Ingólfur
Davíðsson, Helgi Jónasson og Helgi Hallgrímsson, en
alls eru varðveitt tæplega 7.600 sýni sem Ingólfur safn-
aði meðan eftir Helga Jónasson liggja tæplega 7.000
sýni og nafna hans Hallgrímsson tæplega 6.000 sýni.
Líkt og áður kom fram hafa æðplöntusýnin á Akureyri
verið mynduð og elsta sýnið sem varðveitt er þar er af
slíðrastör, safnað af Stefáni Stefánssyni og sést hér á
mynd.
Reyndar er það svo að mest af elstu sýnunum sem til
eru af flóru Íslands eru varðveitt úti í Kaupmannahöfn
og sem dæmi er stór hluti af safni Ólafs Davíðssonar
varðveitt þar.
Stærsta plöntusafn í einkaeigu á Íslandi
Áhugasamir einstaklingar og fræðimenn á sviði grasafræðinnar
hafa verið drjúgir við að safna og þurrka plöntur og oftar en ekki
eru slík einkasöfn undirstaða opinberra
safna.
Ágúst H. Bjarnason grasafræðingur á
að líkindum stærsta einkasafn hérlendis af
þurrkuðum háplöntum og mosum. „Ég er
langt kominn með að skrá safnið en þó ekki
allt og svo á ég eftir að setja upp plönturnar
sem ég safnaði síðastliðið sumar.“ Í safni
Ágústs eru að hans sögn nokkur þúsund
háplöntur, auk þess sem hann á líka stórt
safn af mosum. „Ég á líklega 99,9% af
öllum villtum háplöntum sem finnast á
landinu, eftir því hvernig maður flokkar
í tegundir, auk þess sem ég hef safnað
slæðingum og einni og einni garðplöntu
en þær eru ekki margar.“
Ágúst segir að gildi grasasafna sé
gífurlega mikið. „Í fyrsta lagi má nota
þurrkaðar plöntur til samanburðar þar
sem söfnin geta geymst í margar aldir.
Söfnin geta einnig sagt til um hvaða breytingar hafa átt sér stað á flóru
ákveðinna svæða og svo gerir erfðatæknin það að verkum að hægt er
að greina tegundir nákvæmar en áður.“
Ágúst H. Bjarnason grasafræðingur. Mynd / VH
Flórumiðar úr safni Ágústs H. Bjarnasonar grasafræðings. Mynd / ÁHB
Elsta sýni sem varðveitt er
á Akureyri er af slíðrastör úr
safni Stefáns Stefánssonar.
Myndir / Náttúrufræðistofnun.
Vísindin á tímamótum hvað varðar plöntusöfn
Dr. Starri Heiðmarsson,
fléttufræðingur og starfs­
maður Náttúru fræði ­
stofnunar Íslands.
Hluti af sveppasafni Kew grasa­
garðsins.
Xylarium viðarsafn.
Nafneintak úr plöntusafni Kew
grasagarðsins. Charles Darwin
þurrkaði og setti plöntuna upp í ferð
sinni til Galapagoseyja árið 1835.
Leiðbeiningar um plöntu­söfnun eftir Ágúst H. Bjarnason.