Bændablaðið - 13.01.2022, Blaðsíða 40

Bændablaðið | Fimmtudagur 13. janúar 202240
Þegar talað er um þurrkuð
plöntusöfn getur verið um að ræða
plöntu hluta eða heilar plöntur sem
hefur verið safnað, þær þurrkaðar
og oftast settar upp á pappír til
varðveislu og rannsókna. Í öðrum
tilfellum eru varðveitt eintök
geymd í umslögum eða kössum og
á það oft við um söfn af mosum og
sveppum.
Við fyrstu sýn kunna þurrkaðar
plöntur sem festar eru á blað ekki
virst mikið fyrir augað, hvað þá að
þær kunni að geyma mikilvægar
vísindalegar upplýsingar. Raunin
er reyndar sú að í fallega uppsettu
plöntusafni sameinast listir og
vísindi og það er eitthvað róman-
tískt við það.
Sjálfur man ég, sem nemi við
grasagarðinn í Kew, að mér var rétt
sýni, sem við nánari skoðun kom
í ljós að var hluti að safni Charles
Darwin, sem hann þurrkaði og
setti upp í ferð sinni með Beagle til
Galapagoseyja árið 1835. Fyrir mér
var þetta eins og að vera með málverk
eftir Van Gogh milli handanna.
Upphaflega var heitið herbarium
notað yfir bækur um lækningamátt
plantna en í kringum aldamótin 1700
notaði franski grasafræðingurinn
Joseph Pittin de Tournefort það til að
lýsa þurrkuðum plöntusöfnum og er
heitið notað á mörgum tungumálum.
Heitið xylarium er notað yfir söfn
viðartegunda, fungarium yfir
sveppasöfn og hortorium yfir
plöntusöfn sem tengjast garðyrkju
og ræktun.
Horti sicci
Þurrkuð plöntusöfn eiga sér langa
sögu en upphaf þeirra er rakið til Ítalíu
og þess sem var kallað Horti sicci
sem þýðir þurr garður. Safn ítalska
læknisins og grasafræðingsins Luca
Ghin (1490 til 1556) frá 1544 er elsta
plöntusafn sem til eru um heimildir
en því miður er safnið glatað. Aftur
á móti er safn Gheranrdo Cibo (1512
til 1600), nemanda Ghin, enn til og
varðveitt í Róm.
Framan af voru uppsettar plöntur
á pappír bundnar saman í bækur en
Svíinn Carl von Linné (1707 til
1778) mun hafa verið með þeim
fyrstu til að geyma blöðin í lausu í
rekkum eða skúffum til að hægara
væri að skoða hverja plöntu.
Gildi plöntusafna
Vinsældir grasafræði hafa farið
dalandi undanfarna áratugi og víða
í háskólum um heim hefur deildum
sem sinna fræðigreininni verið
lokað og fjárskortur leitt til þess að
merkileg plöntusöfn liggja undir
skemmdum eða hefur verið fargað.
Á sama tíma hefur verðmæti góðra
plöntusafna aukist.
Gríðarleg vinna liggur að baki
góðu vísindalegu plöntusafni,
söfnun, greining, þurrkun og
uppsetning, auk þess sem geymsla
á stórum söfnum er plássfrek og
þarfnast sérstaks húsnæðis ef vel
á að vera.
Eftirspurn eftir þurrkuðum
plöntum og þá sérstaklega eldri
söfnum er að aukast víða um heim.
Þar sem fáir eru að safna plöntum
vantar víða tegundir inn í stór söfn
og verð á þeim hefur verið að hækka
og dæmi um að plöntusafn hafi selst
fyrir gott íbúðarverð hér á landi.
Gildi þurrkaðra plöntusafna er
gríðarlegt og ekki síst nú á tímum
þegar líffræðileg fjölbreytni flórunnar
er á undanhaldi, en dæmi eru um að
sýnishorn af plöntum sem hafa dáið
út séu varðveitt í plöntusöfnum.
Þurrkaðar plöntur hafa því ótvírætt
vísindalegt gildi þar sem þær
varðveita útlit og lögun plantnanna
og ekki síst erfðaefni þeirra. Auk
þess sem herbarium-söfn eru notuð
til að greina tegundir, rannsóknir á
erfðaefni, kanna útbreiðslu plantna
og þegar ákvarðanir um verndun
svæða eru teknar og við kennslu.
Þurrkuð plöntusöfn og upp-
lýsingar nar sem þeim fylgja,
að lágmarki fundarstaður og
dagsetning fundar, geta veitt
mikilvægar upplýsingar um
breytingar á gróðurfari og flóru
vegna loftslagsbreytinga og annarra
breytinga á vistkerfinu.
Gildi safnanna er ekki síst mikið
ef það inniheldur það sem er kallað
„type species“, eða nafneintak,
sem notað hefur verið til að greina
Herbarium Islandicum
Vilmundur Hansen
vilmundur@bondi.is
JURTIR&JURTASÖFN
Einföld plöntupressa.
Hrafnafífa og ilmbjörk. Myndir / VH
Plantae islandicae Jóns Rögnvalds-
sonar. Mynd / ÁHB
Herbarium Islandicum Stefáns
Stefánssonar. Mynd / ÁHB
Hluti af grasasafni Kew grasagarðsins.