Bændablaðið - 13.01.2022, Blaðsíða 44
Bændablaðið | Fimmtudagur 13. janúar 202244
Blóðsöfnun úr fylfullum hryssum
hefur verið ansi mikið til umræðu
að undanförnu og hefur sú umræða
frekar byggst á æsifréttum en
traustum upplýsingum. Árið 1982
birtu þeir Eggert Gunnarsson og
Þorsteinn Ólafsson niðurstöður
rannsóknarinnar „Blóðsöfnun
úr fylfullum hryssum til
lyfjaframleiðslu“, sem þeir unnu
við Tilraunastöð Háskólans í
meinafræðum að Keldum.
Grein með því nafni kom út
í Ráðunautafundi 1982 og í 12.
tölublaði Freys það sama ár.
Hér hyggst ég rifja upp niður
stöður þessarar rannsóknar og
bera þær saman við reynslu af
blóðmerabúskap. Búskaparhættir
og verklag við blóðmerahald hafa
breyst nokkuð frá þeim tíma sem
greint var frá í grein Eggerts og
Þorsteins en hér verður sagt frá þeim
aðferðum sem nú eru viðhafðar.
Inngangur Eggerts og Þorsteins
„Undanfarin þrjú sumur hefur verið
gerð tilraun hérlendis á vegum
fyrirtækisins G. Ólafsson h/f til
blóðsöfnunar úr fylfullum hryssum
til lyfjaframleiðslu. Fyrsta sumarið
(1979) var þetta í smáum stíl og var
tekið blóð úr um 80 hryssum norður
í Skagafirði; annað árið (1980) var
starfsemin aukin verulega og tekið
blóð úr um 680 hryssum víðs vegar
um landið og síðastliðið sumar
var enn um talsverða aukningu að
ræða og tekið blóð úr liðlega 1000
hryssum.“ (Eggert Gunnarsson og
Þorsteinn Ólafsson, 1982, bls. 472).
Fræðilegur grundvöllur
og ákvörðun fyljunar
Eggert og Þorsteinn fóru í grein
sinni yfir fræðilegan grundvöll
hormónaframleiðslu hjá hryssum,
sem hér verður ekki fjallað um, en
sá grundvöllur er óbreyttur. Einnig
gerðu þeir grein fyrir framkvæmd
blóðsöfnunar og ákvörðun
fyljunardags. Því verklagi hefur
verið breytt frá upphafsárunum en
á sínum tíma voru graðhestar jafnan
í stóðunum. Fyljunartími hryssanna
gat því verið ansi óviss en blóðsöfnun
úr hverri hryssu miðaðist við
áætlaðan dagafjölda frá fyljun. Nú
er hleypt til meranna í fastákveðinn
tíma. Graðhestur er aðeins í stóðinu
sem nemur tveimur gangmálum.
Eftir það er hormónastaða hverrar
hryssu mæld vikulega með blóðsýni.
Blóðtaka hefst hjá viðkomandi
hryssu þegar hormónið PMSG
hefur náð hæfilegum styrk í blóði.
Misjafnt er hversu lengi hver hryssa
hefur hormónið í nægum styrk til
að gefa blóð nýtilegt til vinnslu. Að
meðaltali gefur hryssa blóð í fimm
skipti en aldrei er blóð tekið oftar
en átta sinnum. Blóðtökutímabilið
stendur frá því í lok júlí og út
september.
Í umfjöllun Eggerts og Þorsteins
um hormónavinnslu úr hryssublóði
segir að erlendis hafi þetta verið gert
frá því um 1930. Enn fremur kemur
fram að erlendar rannsóknir hafi leitt
í ljós að hormónamagnið í blóðinu
geti verið mjög mismunandi. Því
hafi einnig verið haldið fram að
smáhestakyn (ponies) framleiði
hlutfallslega meira en stærri
hestakyn. Þá sé verið að rannsaka
hvernig þessu sé farið hjá íslenskum
hryssum. Auk þessara atriða
bentu þeir félagarnir á að íslenski
hrossastofninn sé laus við alla þá
smitsjúkdóma sem hrjá hross víða
um heim og að það sé ef til vill
okkar sterkasta vopn þegar kemur að
samkeppni við aðra framleiðendur
afurða úr hryssublóði.
Hér eftir gef ég vísindamönnunum
orðið:
Framkvæmd blóðsöfnunar
„Á blóðtökutímabilinu er hverri
hryssu tekið blóð fimm sinnum
5 lítrar í senn með viku millibili
eða 25 lítrar alls. Ég vík nánar að
niðurstöðum rannsókna á áhrifum
blóðtökunnar á hryssurnar hér á
eftir en vil aðeins benda á nú þegar,
að hér er um all mikið vökvamagn
að ræða. Það er því nauðsynlegt að
hryssurnar hafi nægan aðgang að
drykkjarvatni á blóðtökustað og í
haganum og æskilegt er að þær hafi
einnig aðgang að salti.
Blóðtakan fer fram í sérstökum
básum. Vegna öryggis hryssanna, og
ekki síður þeirra, sem við blóðtöku
starfa er ákaflega mikilvægt að
þessir básar séu vel úr garði gerðir
og ekkert til þeirra sparað. Því
er ekki að neita að á ýmsu getur
gengið í byrjun, en flestar hryssur
temjast ótrúlega fljótt. Básarnir
verða að vera hlutfallaréttir svo að
hryssurnar hafi sem minnst svigrúm
til þess að hreyfa sig, án þess að þær
séu þó þvingaðar á einn né annan
hátt. Gerð hefur verið vinnuteikning
að básum þessum, þar sem öll mál
eru sýnd.
Básinn þarf að standa við góða
rétt og hentugt er að hafa dilk eða
rennu aftan við básinn til þess að
auðvelda innrekstur. Við réttina
þarf að vera gerði eða hæfilega stór
girðing svo að hægt sé að fylgjast
með hryssunum fyrst eftir blóðtöku.
Það er höfuðatriði að viðhöfð
séu fumlaus og ákveðin handtök á
blóðtökustað. Ótamdar stóðhryssur
eru viðkvæmar og þess vegna hæfir
ekki neitt „stóðréttaryfirbragð“.
Tveir til þrír menn auk dýralæknis
er hæfilegur mannskapur. Hæfileg
afköst eru 30-40 hryssur á dag en
komast má upp í 50-60 hryssur með
vönum mönnum og hryssum. [Hér er
átt við aðstöðu með aðeins einum
bás.]
Blóðið er tekið úr bláæð í hálsi í
sérstaka plastbrúsa, sem í er lausn
sem hindrar storknun. Í þessum
kútum er það flutt þangað sem skiljun
fer fram.“ (Eggert Gunnarsson og
Þorsteinn Ólafsson, 1982, bls. 474).
Áhrif blóðtökunnar
á hryssur og folöld
(a) Áhrif á hegðun hryssanna
„Greinarhöfundar hafa starfað við
blóðsöfnun öll þessi þrjú ár, sem
þessi starfsemi hefur farið fram
hérlendis og eiga að baki um 4000
blóðtökur. Höfum við því getað
fylgst með áhrifum blóðtakanna
á mikinn fjölda hryssa. Yfirleitt
verður þeim lítið um. Sumar vilja
þó híma dálítið fyrst á eftir og
taka ekki í jörð. Einstaka hryssur
virðast kenna einhverra ónota, sem
lýsa sér í því að þær leggjast, velta
sér yfir hrygg og liggja um hríð
marflatar. Sérstaklega var þetta
áberandi þurrviðrasumarið 1980.
Við höfum ekki séð þess nokkur
dæmi að hryssur hafi orðið afvelta
fljótlega eftir blóðtöku. Undirstikar
þetta aðeins nauðsyn þess að vel
sé fylgst með hryssunum a.m.k.
fyrsta sólarhringinn eftir blóðtöku.
Folaldsmerum hættir við að klumsa
ef þær eru settar í aðhald og eru
nokkur dæmi um það. Gegn því
má sporna með því að forðast
allan hamagang og læti í kringum
hryssurnar, hafa aldrei fleiri en
20-30 hryssur inni í rétt eða húsi
í senn og sjá til þess að þær hafi
nægan aðgang að drykkjarvatni.
Ekki höfum við séð þess nein merki
að hryssurnar hafi lagt af vegna
blóðtökunnar, en vitaskuld ber
að gjalda varhuga við að taka
þeim hryssum blóð sem eru illa
framgengnar og þunnholda.
Slys geta alltaf orðið þegar átt
er við ótamin hross. Hryssurnar
eru tryggðar af kaupanda blóðsins
gegn hvers kyns skakkaföllum
er þær kunna að verða fyrir á
blóðtökutímabilinu og rekja má til
blóðtökunnar. Venjulega róast og
temjast flestar hryssurnar eftir 1-2
skipti í blóðtökubásnum. Einstaka
hross kann frelsisskerðingunni þó
svo illa að þau eru lítt meðfærileg
og borgar sig ekki að setja menn
og skepnur í þá hættu, sem af því
leiðir. Þetta verður að meta í hvert
skipti en venjulega höfum við þann
háttinn á, að ef hryssan hefur ekki
gefið sig eftir 2-3 skipti í básnum er
henni sleppt við frekari blóðtöku.
(b) Áhrif á sæld folalda
Ætla mætti að við blóðtökurnar og
þá röskun, sem þeim fylgir myndu
hryssurnar geldast og það koma
fram á fallþunga folalda að hausti.
Lausleg athugun virðist þó ekki
benda til þess að svo sé. Verið er að
vinna úr gögnum frá sláturhúsinu
í Djúpadal í Rangárvallasýslu
yfir meðalfallþunga folalda á
blóðtökubæjum bæði fyrir og
eftir að blóðtökur hófust og til
samanburðar einnig meðalfallþungi
folalda á bæjum, sem ekki hafa verið
með í blóðsöfnun.
(c) Áhrif á blóðgildi
Öll þrjú árin, sem blóðsöfnun
hefur farið fram hérlendis, hafa
verið tekin blóðsýni úr ákveðnum
hóp blóðtökuhryssa og fylgst með
áhrifum blóðtökunnar á ýmsa þætti
í blóðinu. Mælinganiðurstöður
hafa verið bornar saman við
normalgildi þessara þátta í blóði
íslenskra hrossa. Sýni hafa verið
tekin samhliða blóðtökunum til þess
að fylgjast með skammtímaáhrifum
blóðtökunnar og einnig hefur
verið fylgst með ákveðnum hóp
blóðtökuhryssa næsta vetur til þess
að athuga hvort áhrifa blóðtöku gæti
til lengri tíma. Megin áhersla hefur
verið lögð á mælingar blóðrauða
(haemoglobin) og blóðkornahlutfalli
(haematocrit) þar sem breytingar
á þessum þáttum gefa ákveðna
vísbendingu um blóðleysi (lækkun)
eða of mikið vökvatap (hækkun
blóðkornahlutfalls). Einnig
voru mældir eftirfarandi þættir:
heildarprótein, kolesterol, albumin,
þvagefni, magnesium, calsium og
ólífrænn fosfór.
Línuritin [sem fylgja þessari
grein] sýna glöggt þær breytingar
sem verða á blóðrauða [efri
mynd] og blóðkornahlutfalli [neðri
mynd] samfara blóðtökum. Þessi
gildi lækka í upphafi blóðtöku,
en hækka síðan aftur undir
lok blóðtökutímabilsins. Þær
breytingar sem mælst hafa á þessum
blóðgildum í blóðtökuhryssunum
hafa þó ekkert árið farið út fyrir
eðlileg mörk.
Veturinn 1979-1980 voru tekin
sýni 4 sinnum úr ákveðnum hóp
blóðtökuhryssa, fylfullum hryssum,
sem ekki voru með í blóðtökum og
geldum hryssum og mældir þeir
þættir sem nefndir voru hér að
framan. Við tölfræðilega athugun
á þessum blóðgildum reyndist ekki
vera marktækur munur á blóðgildum
blóðtökuhryssa og annarra fylfullra
hryssa. Við svipaða athugun
veturinn 1980-1981 fengust sömu
niðurstöður.
Niðurstöður athugana á áhrifum
blóðtöku á hryssur og folöld benda
ekki til þess að hún hafi nein
neikvæð áhrif á heilsufar og sæld.
Hryssunum verður líklega hvað
mest um hið skyndilega vökvatap
sem þær verða fyrir þegar teknir eru
5 lítrar á kannske 3-5 mínútum. Það
er því mikilvægt að þær hafi greiðan
aðgang að vatni á blóðtökustað
og í haga. Þá er skynsamlegt að
hryssurnar hafi aðgang að síld
eða fóðursöltum með haust- og
vetrarbeit. Vitaskuld er fráleitt að
taka í blóðtöku hryssur sem eru
illa framgengnar og þunnholda
og í því sambandi er rétt að benda
mönnum á að láta hryssur ekki kasta
snemma vors, jafnvel löngu áður
en komin eru græn grös.“ (Eggert
Gunnarsson og Þorsteinn Ólafsson,
1982, bls. 474-475).
Traustar niðurstöður
Niðurstöður þessarar rannsóknar eru
að mínu mati enn í fullu gildi. Einnig
umfjöllun höfundanna um hvaðeina
sem viðkemur búskaparlagi og
framkvæmd blóðtökunnar. Frá því
að rannsóknin var gerð og þau orð
skrifuð sem hér er vitnað til, hafa
hrossin ekkert breyst. Náttúran
hefur heldur ekki breyst ef frá er
talið heldur hagstæðara veðurfar
en gerðist á árunum 19791981.
Búskaparhættir hafa hins vegar
breyst að því leyti að nú er yfirleitt
auðveldara að heyja en fyrir 40 árum
þegar rúllutæknin var ekki komin til
sögunnar. Enda er nú alsiða að hafa
hryssurnar á fullri heygjöf þegar þær
kasta snemma vors.
Ekki verður annað séð en að
leiðbeiningum Eggerts og Þorsteins
hafi verið fylgt með góðum árangri.
Halla Bjarnadóttir, bóndi í Ártúnum,
var unglingur á Rangárvöllum og
vann að hrossaragi og blóðtöku
þegar þessar tilraunir voru gerðar.
Hún hefur búið með blóðmerar alla
tíð og að hennar mati hefur reynslan
sem varð til í upphafi, æ síðan nýst til
að koma í veg fyrir áföll á hryssum í
kjölfar blóðtöku. Þeir búskaparhættir
sem okkur voru kynntir, þegar ég
kynntist blóðbúskap fyrir um þremur
árum, eru einnig í fullu samræmi
við ráðleggingar þeirra Eggerts og
Þorsteins. Fylgikvillar eða sýnilegar
afleiðingar blóðtökunnar á hryssur,
klums eða vanki, sem þeir urðu
aðeins varir við, hafa t.d. ekki
komið upp hjá okkur. Enda hefur
hrossunum verið tryggður aðgangur
að saltsteinum og vatni, bæði í haga
og á blóðtökustað, eins og eindregið
hefur verið mælt með frá upphafi.
Í undanförnu yfirlýsingafári hefur
því verið haldið fram að rannsóknir
vanti um hvaðeina sem viðkemur
blóðtöku úr fylfullum hryssum. Því
er áhugavert að sjá hversu vel og
fagmannlega hefur verið staðið að
þessari starfsemi í upphafi og hversu
vel sá grundvöllur hefur staðist
tímans tönn.
Eggert Gunnarsson og Þorsteinn
Ólafsson heimiluðu mér góðfúslega
þessa meðferð á verki sínu. Sú grein
sem hér birtist er fremur þeirra verk
en mitt, þó missagnir og rangtúlkanir,
sem hér kunna að vera færðar fram,
séu alfarið af mínum völdum.
Sigríður Jónsdóttir
Arnarholti
Heimild:
Eggert Gunnarsson & Þorsteinn
Ólafsson (1982). Blóðsöfnun
úr fylfullum hryssum til
lyfjaframleiðslu. Freyr, 1982(12),
472-476.
HLAÐVARP BÆNDABLAÐSINS https://www.bbl.is/hladan
líka hægt að lesa á bbl.is og Facebook
Smáauglýsingar 56-30-300
LESENDARÝNI
Blóðsöfnun úr fylfullum hryssum til lyfjaframleiðslu:
Rannsókn rifjuð upp í tilefni 40 ára afmælis