Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Qupperneq 43

Margrét Einarsdóttir, Kolbeinn Hólmar Stefánsson og Kristín Heba Gísladóttir
43 ..
skortur komi í veg fyrir að viðkomandi geti veitt sér efnislega þætti sem hafa verndandi áhrif á
heilsu, þar með talið lyf og lækniskostnað (Butterworth o.fl., 2012; Frankham o.fl., 2020; Kiely o.fl.,
2015). Félagssálfræðileg skýring gerir á hinn bóginn ráð fyrir að það að vera lágt settur félagslega
valdi andlegu álagi sem aftur leiði til geðraskana (Butterworth o.fl., 2012; Frankham o.fl., 2020).
Rannsóknir sem hafa skoðað verndandi áhrif góðs sjálfsálits og þeirrar kenndar að hafa vald á eigin
lífi á geðheilsu styðja við þá skýringu. Þær gefa vísbendingar um að fjárhagsþrengingar hafi skaðleg
áhrif á sjálfsálit og dragi úr þeirri tilfinningu að hafa vald á eigin lífi sem aftur leiði til meiri hættu á
geðrænum erfiðleikum (Frankham o.fl., 2020). Á hinn bóginn hefur verið bent á að fólki sem er við
slæma geðheilsu sé hættara við atvinnuleysi og að verða öryrkjar en þeim sem eru við betri heilsu.
Atvinnuleysi og örorku fylgja síðan oft lágar tekjur og hætta á fjárhagsþrengingum (Blázquez o.fl.,
2014; Frankham o.fl., 2020).
Kiely o.fl. (2015) draga þær ályktanir af rannsókn sinni meðal fullorðinna Ástrala að fjárhags-
þrengingar séu undanfari geðraskana þegar til skamms tíma er litið og því sé þörf á efnahagslegum
og pólitískum aðgerðum sem koma í veg fyrir fjárhagsþrengingar. Þau vara þó við því að einblínt
sé á aðgerðir í formi matargjafa og fátæktarhjálpar þar sem slíkar aðgerðir geti leitt til félagslegar
stimplunar og útilokunar. McCarthy, Carter, Jansson, Benoit og Finnigan (2018) taka í svipaðan
streng þegar þau álykta að niðurstöður þeirra um tengsl fjárhagsþrenginga og geðrænnar vanlíð-
anar meðal láglaunafólks í Bandaríkjunum kalli á skattatilfærslur til handa þeim efnaminni, trygg-
ingu lágmarkslauna og sanngjarnar atvinnuleysis- og örorkubætur. Niðurstöðurnar um að efnislegur
skortur sé öflugasti áhættuþáttur þunglyndiseinkenna íslensks launafólks á tímum kórónuveirunnar
kalla á sambærilegar aðgerðir til að draga úr líkum á að sóttvarnaraðgerðir vegna faraldursins og
efnahagssamdrátturinn sem þeim hefur fylgt muni til lengri tíma verða að geðlýðheilsuvandamáli.
Meira gæti þó þurft til. Í Noregi hafa verið gerðar tilraunir með að skima fyrir fjárhagsþrengingum
meðal þeirra sem leita á heilsugæslustöðvar og auka samstarf á milli heilsugæslunnar og félags-
þjónustunnar (Ose o.fl., 2020). Sambærilegar aðgerðir hérlendis gætu meðal annars hjálpað þeim
hópi sem hefur lent í, eða er við það að lenda í, fjárhagsþrengingum í tengslum við geðraskanir.
Rannsóknin hefur ákveðnar takmarkanir. Hún er þversniðsrannsókn sem einungis mældi stöðuna
á þunglyndiseinkennum á einum tímapunkti. Niðurstöður rannsóknarinnar segja því ekki til um or-
sakasamhengið á milli þunglyndiseinkenna og þeirra áhættuþátta sem skoðaðir voru (Field, 2009).
Það takmarkar einnig rannsóknina að ákveðnu marki að um þýðisrannsókn var að ræða. Sé svarhlut-
fall ekki þeim mun hærra kalla þýðisrannsóknir á að gögn séu vigtuð eftir svarhlutfalli meðal hópa
sem þekkt er að gætu skekkt niðurstöður, til dæmis eftir aldurshópum og kyni (Groves o.fl., 2011).
Svarhlutfall í rannsókninni var lágt, eða 7%. Upplýsingar skorti hins vegar um hlutfall í öðrum
hópum en starfsflokkum í þýðinu sjálfu. Gögnin voru því einungis vigtuð eftir svarhlutfalli í starfs-
flokkunum. Það gæti hafa skekkt niðurstöður en þó er erfitt að segja til um á hvaða hátt.
Þær ályktanir eru dregnar af rannsókninni að verulegan félags- og efnahagslegan ójöfnuð sé að
finna í þunglyndiseinkennum íslensks launafólks á tímum COVID-19 á Íslandi og að efnislegur
skortur sé sá þáttur sem vegi þyngst í þeirri áhættu. Niðurstöðurnar benda til þess að aðgerðir stjórn-
valda til að tryggja afkomu og lífkjör fólks í COVID-kreppunni hafi gengið of skammt. Það að
skortur á efnislegum gæðum sé það atriði sem hafi mest áhrif á heilsu fólks dregur fram að aðrir
hópar báru þyngstu byrðarnar af COVID-kreppunni en af hruninu. Millitekju- og hátekjufólk varð
ekki síður fyrir skakkaföllum í hruninu en lágtekjufólk. Í COVID-kreppunni bar lágtekjufólk og fólk
í viðkvæmri stöðu á vinnumarkaði á hinn bóginn auknar byrðar af kreppunni umfram þau sem voru
betur sett. Lágar tekjur til lengri tíma spá betur fyrir um skort en tekjur á tilteknum tímapunkti. Það
þýðir að það er ekki nóg að huga að lífskjörum hinna verst settu þegar kreppa er brostin á heldur
verður að tryggja fólki þannig lífskjör almennt að það búi hvorki við fjárhagsþrengingar né líði
efnislegan skort.