Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Blaðsíða 18

Mótun verðuga sjálfsins í menntaskólanum
18 ..
transformed in a field of education that is expected to be empowering in
terms of access to capitals of the ruling classes. The research shows that
this process was full of contradictive emotions, such as shame, guilt, pride
and relief, when the students found ways to distance themselves from their
roots and form the respectable self.
KEYWORDS: Upward social mobility – upper-secondary schools –
Blue-collar origin – Bourdieu – Habitus
Inngangur
Hér er fjallað um afmarkaðan hluta í stærri rannsókn um framhaldsskólaval meðal íslenskra ung-
menna. Þátttakendur þessa hluta rannsóknarinnar eru nemendur sem eru u.þ.b. að ljúka eða hafa ný-
lokið stúdentsprófi úr einum af hefðbundnu menntaskólunum á Íslandi en eiga ekki uppruna sinn úr
táknrænum heimi hvítflibba eða rótgróinnar millistéttar. Þau hafa ýmist bláflibbabakgrunn eða hafa
alist upp á landsbyggðinni þar sem flestir íbúanna hafa slíkan uppruna. Markmið greinarinnar er að
varpa ljósi á hvernig þessir nemendur upplifðu framhaldsskólagönguna. Sérstaklega verður skoðað
hvernig sjálfsmynd mótast af stéttaruppruna og búsetu og því auðmagni sem hefur verið þeim að-
gengilegt. Mikilvægi rannsóknarinnar felst annars vegar í því að draga upp mynd af því hvernig
skólinn er merkingarbær vettvangur stéttaskiptingar og jafnframt gangverk sem á þátt í endursköpun
hennar. Markaðsvæðing hefur nýst sem hreyfiafl í þessum efnum þar sem skólarnir keppast um bestu
nemendurna og markaðssetja sig í samhengi við ríkjandi gildi nýfrjálshyggjunnar (Brown, 2006).
Menntastefnan byggir á frjálsu vali nemenda, sem nú eru skilgreindir sem neytendur, og almennt
er litið svo á að meira valfrelsi sé af hinu góða; sé eðlileg og ákjósanleg leið til þess að skipuleggja
samfélagið. Hins vegar sýna rannsóknir bæði hérlendis og erlendis að í þessu ástandi hefur að-
greining milli ríkra og fátækra, skólagenginna og lítt skólagenginna aukist (Berglind Rós Magnús-
dóttir o.fl., 2020; Dovemark o.fl., 2018), ekki síst milli höfuðborgar og dreifðari byggða (Þorlákur
Axel Jónsson, 2019). Valferli hvað varðar nám og störf markast af félagslegum þáttum og sést best
á samspili stéttarbakgrunns og kynferðis í valferli (Vilhjálmsdóttir og Arnkelsson, 2013), t.d. í vali
á háskólanámi (Þorgerður Einarsdóttir og Berglind Rós Magnúsdóttir, 2005) og starfsvali (Katrín
Björg Birgisdóttir og Ingólfur Ásgeir Jóhannesson, 2012).
Á þeim tíma sem gagnasöfnun fór fram (2017-2019) voru eftirsóttustu skólarnir allir staðsettir
í nokkuð rótgrónum hverfum þéttbýlisins með hátt hlutfall efnahagsauðs- og menntunarauðsstétta
(Berglind Rós Magnúsdóttir o.fl., 2020). Þeir eru þó ekki bundnir af hverfaskipulagi heldur einkenn-
ast jafnframt af því að hafa þröng inntökuskilyrði varðandi námsárangur. Nýlegar rannsóknir sýna
að námsárangur 15 ára unglinga á Íslandi er ekki síður tengdur stéttarstöðu foreldra en annars staðar
á Norðurlöndum (Berglind Gísladóttir o.fl., 2019) og þar hefur sams konar þróun átt sér stað sam-
fara aukinni stéttaskiptingu í samfélaginu og áhrifum alþjóða- og markaðsvæðingar í skólakerfinu
(Dovemark o.fl., 2018). Í ljósi þess að stéttaskipting hefur aukist á undanförnum áratugum og að nei-
kvæðar afleiðingar þessa eru ótvíræðar er mikilvægt að kanna hvaða hlutverki ein af mikilvægustu
stofnunum samfélagsins gegnir í þeirri þróun. Þetta á sér stað óháð rekstrarformi skóla því almenna
kerfið stjórnast af framboði og eftirspurn þar sem mælikvarðinn er fyrst og fremst einkunnir.
Kenningar og fræði
Leikreglur á vettvangi skólans
Valmöguleikar í lífinu hafa margfaldast og samkeppni er nú frumregla félagslegra samskipta. Þessu
fylgir rík áhersla á að hver og einn skuli „hámarka sjálfan sig“, eða vera „besta útgáfan af sjálfum
sér“ (e. to reach your full potential). Hugmyndafræðin gefur einstaklingnum ekki einungis kost
á, heldur felur líka í sér kröfu um, að slíta sig lausan úr hlekkjum hefða og venja og aftengja sig