Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Blaðsíða 30

Mótun verðuga sjálfsins í menntaskólanum
30 ..
atbeina og valdi til þess að taka þátt í merkingarsköpun samfélagsins (s.s. akademískan veruhátt), en
þeirri tilfinningu er misskipt í upphafi framhaldsskólagöngunnar ef sá nemendahópur sem hér er í
brennidepli er borinn saman við þann nemendahóp sem telst til millistéttar.
Allt þetta ferli getur verið sársaukafullt og markast bæði af skömm og stolti. Sjálfsmyndin getur
orðið nokkuð brota- og mótsagnakennd þar sem félagslegur hreyfanleiki skapar misgengi milli fyrri
veruháttar og þess veruháttar sem er í mótun. Afleiðingarnar geta verið þær að einstaklingar upplifa
sjálfið sem margbrotið og að hin ólíku brot raðist upp í nokkurs konar stigveldi; sumar hliðar sjálfsins
þarf að draga fram en aðrar þarf að fela, sumar hliðar sjálfsins fá rými á einum stað en aðrar má tjá ann-
ars staðar. Þar spilar inn í tilfinning um skömm sem er afleiðing þess að uppfylla ekki með fullnægjandi
hætti þau viðmið sem einkennir millistétt hvítflibbanna, en einnig stolt yfir því að vera í óðaönn að
koma sér fyrir meðal þeirra sem njóta frekar virðingar og velsældar í samfélaginu.
Í raun má segja að hver vettvangur þröngvi sínum viðmiðum upp á hvern þann sem inn í hann stígur
enda ná þeir bestum árangri sem best geta samsamað sig þessum sömu viðmiðum. Þau sem af einhverri
ástæðu stíga inn á sviðið án þess að „hafa það sem til þarf“ þurfa ekki aðeins að læra reglurnar hratt og
örugglega og reyna að virkja og auka við auðmagn sitt eins og hægt er, heldur þurfa þau einnig að losa
sig við þá félagslegu, menningarlegu og/eða persónulegu eiginleika sem stinga í stúf við vettvanginn.
Einstaklingar þurfa m.ö.o. að tileinka sér þann veruhátt sem samþykktur er innan vettvangsins og
fjarlægja sig fyrri veruhætti. Á yfirborðinu virðast allir mæta jafnir til leiks. Allir komast nú inn í
framhaldsskóla, sem lítur út fyrir að vera mikil breyting, en stigveldið nú er milli framhaldsskólanna
en áður lágu stéttaskilin neðar í kerfinu, þ.e. aðeins þeir sem luku landsprófi höfðu aðgengi að mennta-
skólunum. Munurinn var því aðallega milli þeirra sem fóru í framhaldsskóla og þeirra sem fóru ekki
eða hurfu brott frá slíku námi. Það ríkti meiri sátt meðal þeirra sem völdu sér annað en akademíska leið.
Þá var ekki búið að straumlínulaga hugmyndir um hið farsæla líf út frá lífsstíl hvítflibbans.
Þessi rannsókn snertir nútímann sem byggir á þeirri hugmynd að stéttaruppruni skipti ekki máli og
að við búum í blönduðu skólakerfi. Hins vegar er ýmislegt sem bendir til að við séum enn að kljást við
skóla sem nokkuð aflokaða stéttavettvanga og að torvelt geti reynst fyrir nemendur með annan bak-
grunn að stíga inn á þann vettvang og finna sér stað þar. Skörp aðgreining ýtir undir forréttindablindu
efri stétta og möguleikar lægri stétta verða enn takmarkaðri. Í um hálfa öld hefur verið rætt um sífellt
minnkandi áhuga á verknámi og sífellt meiri áhuga á bóknámi meðal ungmenna (Jón Torfi Jónasson,
1995; Kristjana Stella Blöndal og Jón Torfi Jónasson, 2003), en það hefur verið gert án þess að setja
það í samhengi við stéttisma (e. classism) og aukna þörf einstaklinga í áhættusamari heimi að skapa
sér sérstöðu og frama (e. career).
Það er ósk höfunda að þessi grein hafi skýringargildi inn í umræðu um þessi mál. Þegar rætt er um
kvíða hjá ungu fólki gleymist hversu mikil tilfinningavinna felst í því að umbreytast og skapa sér að-
gengi inn í annars konar stétt en foreldrar og nærsamfélag æskunnar einkenndist af. Þegar hagsmunirnir
eru jafnvel orðnir ennþá meiri en áður að rata menntaveginn, þ.e. að auðnast þokkalegt sæti í þekk-
ingarhagkerfinu, ýkjast þessar tilfinningar enn frekar. Það er jafnframt umhugsunarefni að mennta-
kerfið eigi þátt í að skapa neikvæðar tilfinningar og skömm ungs fólks gagnvart sínu fyrra hlutskipti.
Námið er ekki síður félagslegt en um þetta er sjaldan rætt í skólakerfinu. Mótun sjálfsmyndar á sér ekki
síst stað á þessum árum og beint og óbeint eru gildi og lífshættir bókaormsins og hvítflibbans gerð að
viðmiði um virðingarvert og farsælt líf.
Aftanmálsgreinar
i Hugtakið menntaskóli vísar í titli til þeirra bóknámsskóla sem upphaflega höfðu það hlutverk að mennta „æðri“ stéttir, en
hér er þó einnig fjallað um yngri stofnanir sem hafa náð sams konar stöðu í nútímanum.
ii Bændur eru t.d. bláflibbar sem eru með sjálfstæðan atvinnurekstur og mannaforráð.
iii Margir bláflibbar hafa mun hærri og stöðugri tekjur en t.d. margar af hámenntuðu kvennamillistéttunum. Þess vegna er
gríðarlega mikilvægt að ákvarða stéttarstöðu einnig með hliðsjón af ríkjandi hugmyndum um karlmennsku og kvenleika þar
sem svokallaðar kvennastéttir sitja ávallt skör lægra bæði táknrænt og efnahagslega (Bourdieu, 2001).