Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Blaðsíða 86

Skólaþjónusta sveitarfélaga við nemendur og foreldra: Stefna, skipulag og inntak
86 ..
en að aðgreina viðfangsefni eða sérúrræði sem ætlað er að „leysa vanda“ fárra nemenda (European
Agency for Special Needs and Inclusive Education, 2018; Florian, 2014).
Í fræðilegri umræðu um menntun fyrir alla birtast ólík sjónarhorn á fjölbreytileika nemenda og
viðbrögð skólakerfisins við honum. Meðal þessara sjónarhorna eru tvö líkön sem fela í sér andstæða
sýn á hvort tveggja og valda togstreitu um það hvernig beri að skilja orsakir þess að nemendur
lenda í erfiðleikum í skólakerfinu og hvernig beri að bregðast við. Annars vegar er um að ræða
læknisfræðilegt (e. clinical) líkan (einnig nefnt gallalíkanið (e. deficit model)) og hins vegar félags-
legt líkan (e. social model). Ef læknisfræðilegt líkan er ríkjandi í viðhorfum og skipulagi skólans
beinist athyglin að skerðingu eða öðrum sérþörfum einstaklinga sem taldar eru fötlun eða frávik frá
norminu og þarfnast íhlutunar eða meðferðar (Berghs o.fl., 2016). Athyglin beinist að því hvernig
eiginleikar nemandans sjálfs takmarka aðgengi hans, þátttöku og nám en litið er fram hjá því hvernig
námsumhverfið gæti átt þátt í vandkvæðum hans. Dæmigerð viðbrögð skólans eru sérkennsla eða
sérhæfður stuðningur í aðgreindum aðstæðum fremur en endurskoðun námsumhverfis.
Félagslega líkanið gerir greinarmun á skerðingu og fötlun. Samkvæmt því er skerðingin ein-
staklingsbundin einkenni en fötlun er afleiðing af samfélagslegum hindrunum sem útiloka, hindra
eða takmarka þátttöku fólks með ólíkar skerðingar (Oliver, 2013; Rannveig Traustadóttir, 2003).
Í skólastarfi gæti fötlun eða jaðarsetning nemenda með tilteknar skerðingar stafað af hindrunum
sem felast í viðhorfum kennara eða skorti á þekkingu á kennslu sem getur haft áhrif á það hvernig
kennslustundir eru skipulagðar og kenndar. Aðrar hindranir má rekja til þess hvernig skólastarf al-
mennt er skipulagt sem og til hönnunar skóla og kennslustofa (Graham o.fl., 2020).
Skólaþjónusta: Greiningar á nemendum eða stuðningur við
starf kennara?
Þótt útfærsla námskrár og kennslutilhögun í anda stefnunnar um menntun fyrir alla sé í höndum
starfsfólks skóla axlar það ekki ábyrgð á henni eitt og óstutt. Þvert á móti má færa rök fyrir mun víð-
tækari ábyrgð menntakerfisins á þessu viðfangsefni og líta svo á að menntun hvers og eins nemanda
sé háð forystu og ábyrgð á mörgum stjórnsýslustigum menntakerfisins. Fullan (2010) leggur til
dæmis áherslu á þríhliða ábyrgð ríkis, fræðsluumdæma (e. districts) og skóla og færir rök fyrir því
að þótt stefnumótun og menntasýn yfirvalda sé nauðsynleg megi hún sín lítils nema í kjölfarið fylgi
skilvirkar aðgerðir til að efla hæfni skóla og kennara til að framfylgja stefnunni.
Líta má á skólaþjónustu sveitarfélaga við leik- og grunnskóla sem lið í þessu. Núgildandi ákvæði
um hana eru í lögum frá 2008 um leikskóla og grunnskóla (lög um grunnskóla nr. 91/2008; lög um
leikskóla nr. 90/2008) og í reglugerð um skólaþjónustu (nr. 444/2019). Saga skólaþjónustu er þó
mun lengri og frá upphafi hafa verið öndverð sjónarmið um hvernig hún skuli mæta erfiðleikum
sem börn mæta á skólagöngu sinni. Á fræðsluskrifstofunum sem settar voru á stofn eftir gildistöku
grunnskólalaganna 1974 (lög um grunnskóla nr. 63/1974) og voru starfræktar fram til haustsins
1996, þróaðist hefð fyrir því að þeim væri að mestu leyti sinnt af sálfræðingum innan þess sem oft
var nefnt „ráðgjafar- og sálfræðiþjónusta“ (Börkur Hansen og Ólafur H. Jóhannsson, 2010; Trausti
Þorsteinsson, 1995). Að mati Trausta Þorsteinssonar (1995) einkenndist ráðgjafar- og sálfræðiþjón-
ustan af klínískri áherslu. Margar skrifstofanna byggðu þó jafnframt upp almenna kennsluráðgjöf
sem hafði að markmiði að flétta þjónustu við einstaka nemendur saman við þróunarstarf og ráðgjöf
við skóla.
Starf kennsluráðgjafa miðar að því að styrkja faglegt starf skóla þannig að nemendur fái sem best
notið sín í námi og fagleg kunnátta kennara og starfsfólks nýtist sem best. Stuðningur við starfsfólk
skóla getur m.a. falist í athugunum á náms- og félagslegri stöðu nemenda sem og andlegri líðan
þeirra og ráðgjöf og stuðningi í kjölfar þessa. Hlutverk kennslufræðilegs ráðgjafa snýr einnig að ráð-
gjöf til foreldra um t.d. uppeldi og heimanám (Anastasov og Ristevska, 2019; Kópavogsbær 2020).
Í viðtali (Börkur Hansen og Ólafur H. Jóhannsson, 2010) lýsir Trausti Þorsteinsson togstreitu