Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Blaðsíða 35

Margrét Einarsdóttir, Kolbeinn Hólmar Stefánsson og Kristín Heba Gísladóttir
35 ..
á að slík viðmið geti hins vegar aldrei verið algjörlega hlutlaus heldur séu þau alltaf að einhverju
leyti háð mati þeirra sem viðmiðin setja á því hvað er nauðsynlegt og hvað ekki (Stefán Ólafsson og
Arnaldur Sölvi Kristjánsson, 2017). Tekjur eru heldur ekki góður mælikvarði á fátækt því efnisleg
velferð getur verið tryggð með ýmsum öðrum hætti en með tekjum, svo sem með eignum og félags-
legum stuðningi. Þá eru tekjur breytilegar yfir tíma og það að vera undir lágtekjumörkum til skamms
tíma hefur sjaldan veruleg eða langvarandi áhrif á lífsgæði fólks (Nolan og Whelan, 2011). Auk þess
geta aðstæður fólks leitt til fátæktar þó tekjur þess séu yfir skilgreindum fátæktarmörkum, til dæmis
vegna hás húsnæðiskostnaðar og/eða skulda frá fyrri tíð (Kiely o.fl., 2015; Saunders og Adelman,
2006; Stefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi Kristjánsson, 2017).
Hugtakið afstæð fátækt gengur á hinn bóginn út frá því að fátækt sé háð viðmiðum þess sam-
félags sem viðkomandi lifir í um hvað sé nauðsynlegt og hvað ekki og því sé fátækt félagslega
og menningarlega afstæð (Blázquez o.fl., 2014; Moisio, 2004; Stefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi
Kristjánsson, 2017). Hugtakið gerir hvoru tveggja ráð fyrir að fjárhagsleg fátækt geti útilokað hinn
fátæka frá menningarlegri og félagslegri samfélagsþátttöku og að fátækt geti falið í sér skort á menn-
ingarlegum og félagslegum björgum. Með öðrum orðum breytist skilgreining á fátækt í takt við
breytt viðmið og hefðir í samfélaginu um hvað eru ásættanlegir efnahagslegir, menningarlegir og
félagslegir lífshættir (Stefán Ólafsson og Arnaldur Sölvi Kristjánsson, 2017). Að sama skapi varpar
hugtakið ljósi á að fátækt er flókið fyrirbrigði með margar víddir sem einföld mælieining eins og
tekjur nær ekki að fanga (Kiely o.fl., 2015; Saunders og Adelman, 2006).
Vegna þessa hafa verið þróaðar fleiri mælingar til að reyna að ná utan um fátækt frá öðru sjónar-
horni. Þar ber helst að nefna mælingar á skorti á efnislegum gæðum. Slíkar mælingar eru fengnar
með því að spyrja þátttakendur í könnunum hvort þeir eigi eða njóti tiltekinna gæða. Ef þeir svara
neitandi eru þeir spurðir hvort það sé vegna þess að þeir hafi ekki efni á þeim. Rannsóknir sem nota
slíka mælikvarða hafa sýnt að tekjur yfir lengri tíma spá mun betur fyrir um skort á efnislegum
gæðum en tekjur á tilteknum tímapunkti (Nolan og Whelan, 2011). Þá hefur einnig gætt aukinnar
áherslu á að margþættir mælikvarðar sem fanga áhrifin af eignum og skuldum, hjálp frá öðrum og
félagslegum stuðningi, sem er í öðru formi en beinhörðum peningum, séu notaðir í rannsóknum á
fátækt og fjárhagsþrengingum (Blázquez o.fl., 2014; Moisio, 2004; Saunders og Adelman, 2006).
Mælingar Eurostat á efnislegum skorti og því hvernig gengur að ná endum saman eru dæmi um
slíka margþætta mælikvarða (Eurostat, e.d.; Moisio, 2004) og eru að auki beinn mælikvarði á úti-
lokun og afleiðingar ónægra bjarga (Kiely o.fl., 2015). Rannsóknir sýna að slíkar mælingar á fjár-
hagsþrengingar spá betur fyrir um slæma geðræna heilsu en tekjur gera (Butterworth o.fl., 2012;
Dijkstra-Kersten o.fl., 2015; Kiely o.fl., 2015).
Moisio (2004) hefur fært rök fyrir því að fátækt eigi sér margar hliðar og að þegar fátækt er mæld
verði að taka mið af að minnsta kosti þremur þeirra, það er tekjum, skorti á efnislegum gæðum og
erfiðleikum við að láta enda ná saman. Fyrstu tvær mælingarnar leiða af skilgreiningu á fátækt sem
skorti sem leiðir af lágum tekjum. Þriðja mælingin leiðir af þeirri hugmynd að fátækt sé ekki aðeins
ástand heldur viss upplifun líka. Þannig myndum við ekki líta á einhvern sem fátækan sem hefði
gefið allar sínar veraldlegu eignir og lifði einsetulífi á gæðum náttúrunnar. Þar sem aðstæðurnar leiða
af vali er vafaatriði hvort slíkur einstaklingur upplifði fátækt. Moisio notar greiningu undirliggjandi
flokka (e. latent class analysis) til að búa til samsetta mælingu úr þessum þremur mælingum. Þessi
nálgun hefur verið notuð með góðum árangri af öðrum (Nolan og Whelan, 2011; Stefán Ólafsson,
o.fl., 2019).
Í þessari grein notum við tvær af þremur mælingum Moisio, það er skort á efnislegum gæðum
og erfiðleika við að láta enda ná saman. Án tekjumælingarinnar teljum við okkur ekki stætt á því að
nota orðið fátækt til að fjalla um áhrif þeirra. Ástæðan er sú að skortur á efnislegum gæðum og erfið-
leikar við að láta enda ná saman finnast upp eftir öllum tekjustiganum. Sumt fólk með prýðilegar
tekjur er með skulda bagga frá fyrri tíð. Aðrir hafa áður haft jafnvel enn hærri tekjur en fjárhagslegar
skuldbindingar hafa tilhneigingu til að hækka með hækkandi tekjum. Fólk í slíkri stöðu hefur því