Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Blaðsíða 21

Berglind Rós Magnúsdóttir og Unnur Edda Garðarsdóttir
21 ..
að jöfnuði og að því að allir séu undirbúnir til að vera þátttakendur í mótun og viðhaldi öflugs sam-
félags er áherslan lögð á „möguleika allra til þess að verða hluti af framafólkinu í hvítflibbastétt“ þar
sem verðleikar eru fyrst og fremst skilgreindir út frá störfum í þekkingarhagkerfinu og möguleikum
á framgangi. Því er í greininni hugtakið millistétt vísun til þess.
Með auknu aðgengi að námi og ákveðinni mettun í aðgengi að hvítflibbastörfum í millistétt hafa
áhyggjur foreldra aukist af framtíð barna sinna (Reay o.fl., 2011; Vincent, 2017). Það er erfiðara en
áður að njóta virðingar og velmegunar í verka-, umönnunar- og þjónustustörfum sem ekki krefjast
mikillar menntunar (Auðardóttir og Magnúsdóttir, 2020; Berglind Rós Magnúsdóttir og Helga Haf-
dís Gísladóttir, 2017). Eins hefur atvinnuleysi meðal háskólamenntaðra aukist og með stækkandi
hópi háskólamenntaðra hefur samkeppnin aukist um þau millistéttarstörf sem bjóðast. Meira bil
hefur myndast milli háskólamenntaðra og annarra en áður og ekki síður milli menntaðra og „vel
menntaðra“ (P. Brown o.fl., 2013; Power og Whitty, 2006; Vincent, 2017). Mat á menntun og góðri
menntun felst þá ekki síst í skólavalinu, þ.e. að hafa gengið í hátt skrifaða skóla.
Rétt er að árétta að stéttaskipting er í grunninn flokkun á fólki eftir virði í víðum skilningi orðsins.
Það sem samfélagið skilgreinir sem velgengni virðist þannig ávallt utan seilingar fyrir þá sem ekki
búa yfir nauðsynlegum björgum (e. resources). Einstaklingnum er neitað um virðingu af hálfu sam-
ferðamanna og verundin einkennist jafnvel af mistakakennd og viðvarandi hættu á auðmýkingu
(Reay, 2005). Ljóst er að slíkar tilfinningar hafa áhrif á upplifun einstaklinga af eigin atbeina (e.
agency) en atbeina má skilgreina sem getuna til þess að „vilja, áforma og athafna sig á skapandi
hátt“ (Ortner, 2006, 136). Það veldur einnig innri átökum að sjá og skilja það óréttlæti sem felst í
kerfislægri mismunun á sama tíma og hin alltumlykjandi orðræða um einstaklingsábyrgð, þ.e. að
hver sé sinnar gæfusmiður, smýgur óhjákvæmilega inn í sjálfsveruna og getur kynnt undir skömm
og öðrum neikvæðum tilfinningum. Skeggs (1997) telur að stéttaraðgreining snúist að miklu leyti
um að skilgreina lífsmáta bláflibba og lægri stétta (eins og hann er skapaður í gegnum staðalmyndir)
sem sjúklegt ástand (e. pathologization) eða skammarlegt frávik frá því sem telst „eðlilegt og gott“.
Það ætti því ekki að koma á óvart að ungmenni í dag finni fyrir þrýstingi til þess að klifra upp í stig-
veldi samfélagsins og/eða staðsetja sig kyrfilega í millistétt. Félagslegri uppsveiflu fylgir, samkvæmt
Baxter og Britton (2001), persónuleg umbreyting þar sem sjálfsmyndin er þróuð í andstöðu við upp-
runavettvang og litið er á tiltekna þætti veruháttarins sem hindrun að aukinni virðingu og völdum.
Félagslegur hreyfanleiki felur ekki aðeins í sér breytta sjálfsmynd heldur einnig umbreytingu félags-
tengsla (Mallman, 2017).
Aðferðafræði
Rannsóknin er eigindleg tilviksrannsókn um framhaldsskólaval og byggir á margs konar gögnum,
en tilviksrannsóknir eru vel til þess fallnar að rannsaka þá ólíku þætti sem móta samfélagsform-
gerðina (Bourdieu, 1993). Gögnin sem undirbyggja þennan hluta rannsóknarinnar eru djúpviðtöl
við stúdentsefni úr hátt skrifuðum menntaskólum. Til að velja þátttökuskólana voru nýtt lýsandi
tölfræðigögn um höfnunarhlutfall skóla og meðaleinkunnir nemenda úr grunnskóla. Annars vegar
voru valdir fimm skólar með hátt höfnunarhlutfall og hins vegar fimm skólar með lágt höfnunarhlut-
fall hvaðanæva af landinu. Fjórir til fimm nemendur úr hverjum þessara framhaldsskóla voru svo
valdir af handahófi úr efsta árangursfjórðungi síns árgangs miðað við einkunnir við inntöku. Um er
að ræða nemendur sem miðað við reglur um inntöku teljast góðir nemendur í samanburði við aðra
nemendur skólans. Gögnin sem notuð eru í þessari grein einskorðast við þessa fimm skóla með hátt
höfnunarhlutfall og þá 24 nemendur sem teknir voru í viðtal. Almennt var reynt að tryggja eðlilega
kynjaskiptingu í úrtakinu og tókst það nokkurn veginn en stelpur eru örlítið fleiri, sem er í samræmi
við kynjahlutföll í framhaldsskólum.
Viðtalsramminn var þróaður út frá hugtakalíkani Bourdieu og leitast við að fanga veruhátt hvers
einstaklings á sem dýpstan máta. Djúpviðtalið byggir á a) skólasögu nemanda, búsetu og uppeldisað-
stæðum, b) lífsstíl og leiðum að skólavali, c) viðbrögðum fjölskyldu og vina gagnvart skólavali, d)