Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Blaðsíða 19

Berglind Rós Magnúsdóttir og Unnur Edda Garðarsdóttir
19 ..
fyrra samhengi sínu; vera fyrst og fremst skuldbundinn sjálfum sér (Beck o.fl., 1994). Þannig snýst
ríkjandi sjálfsvera í nútímanum um óháða sjálfstjáningu (e. expressive independence) andstætt sjálfi
sem mótast fyrst og fremst út frá þeim félagstengslum sem það á hlutdeild í (e. interdependence) en
slíkur veruháttur er frekar einkennandi fyrir þá sem tilheyra bláflibbum og/eða búa í fámenni. Hjá
þeim er veruleikinn oftar en ekki ótryggari og félagsnetið ein mikilvægasta auðlindin (Stephens
o.fl., 2014). Það að vera skuldbundinn sjálfum sér felur í sér viðvarandi sjálfsskoðun og áherslu
á sjálfsávöxtun sem miðar að því að efla samkeppnisstöðu á markaðstorgi hins félagslega veru-
leika. Veruhátturinn er þannig markmiðadrifinn og að miklu leyti bundinn framtíðinni (Dilts, 2011).
Hins vegar hafa ekki allir jöfn tækifæri til að skapa sjálfa sig sem „verðmæta félagslega gerendur“
(Skeggs, 2004). Fræðimenn hafa fjallað um þessa nýju sjálfsveru sem millistéttarsjálf sem skír-
skotar fyrst og fremst beint til hvítflibba enda er það yfirleitt á valdi þeirra að skilgreina ákjósanlega
lífshætti og viðhorf. Eitt af grunnstefjum greinarinnar er að varpa ljósi á hvernig hinar efnahagslegu
og félagslegu aðstæður móta, skilyrða og hefta möguleika fólks til sjálfssköpunar, jafnvel þegar
það velur „rétt“ í skilningi markaðarins. Nú á tímum þarf þorri ungmenna að koma sér upp skýrum
athafnaáætlunum (e. strategies) til þess að koma ár sinni vel fyrir borð hvað varðar félagslega stöðu,
fjárhagslega afkomu og almenn lífsgæði. Framhaldsskólinn er mikilvægur viðkomustaður á þeirri
vegferð og nauðsynlegt þykir því að velja skólann vel.
Því kemur ekki á óvart að fyrstu skrefin í framhaldsskólanum geti valdið tilfinningalegu umróti.
Kröfurnar eru miklar og nemendur misjafnlega í stakk búnir að mæta þeim. Framhaldsskólagangan
hefur misjöfn áhrif á sjálfsmynd og tilfinningar ungmenna, og mótast það ekki síst af stéttarstöðu og
magni þess auðmagns sem þau hafa yfir að ráða. Eins og Archer (2010) bendir á sköpum við okkur
sjálf en í kringumstæðum sem við völdum ekki. Það á sérstaklega við um ungt fólk sem býr enn
heima eða hefur nýlega flust brott úr foreldrahúsum.
Keppt er um ólíkar gerðir auðmagns á ólíkum vettvöngum hins félagslega veruleika en vettvang-
ur (e. field) er eitt af lykilhugtökum kenningaramma Bourdieu, ásamt auði (e. capital) og veruhætti
(e. habitus). Dæmi um ólíka vettvanga samfélagsins eru framhaldsskólar, háskólar, starfsgreinar
og stjórnmál. Vettvang má skilgreina sem afmarkað félagslegt rými þar sem ákveðnar leikreglur
gilda. Allir meðlimir þurfa að vera sammála um markmið þess leiks er einkennir rýmið og virði
þeirra gæða sem sóst er eftir. Hver vettvangur er sérhæfður. Hann lýtur eigin lögmálum, hefur eigið
tungumál og eigin hagsmuni. Þannig er hann afmarkaður af táknrænum mærum sem innlima þá sem
„kunna leikinn“ og búa yfir þeim gæðum sem gera þátttöku mögulega og útiloka að sama skapi þá
sem ekki þekkja reglurnar eða skortir viðeigandi auðmagn (Bourdieu, 1993). Auðmagn getur verið
af ólíkum toga; ekki er aðeins um fjárhagslegan auð að ræða heldur einnig menningarlegan, tákn-
rænan, pólitískan o.s.frv. Dæmi um menningarauð er talsmáti og orðnotkun sem jafnframt getur
verið mjög afgerandi stéttvísir. Þá má geta þess að ólíkir vettvangar samfélagsins raðast upp í stig-
veldi og að þátttaka á einum vettvangi getur greitt fyrir aðgengi að öðrum.
Þó veruháttur sé nokkuð kyrrstæður fullyrðir Bourdieu að umbreyting veruháttar sé möguleg
enda sé einstaklingurinn ekki fullkomlega ofurseldur formgerðinni. Iðkun (e. practice) miðlar þarna
á milli og þannig er veruhátturinn í viðvarandi skapandi samspili við vettvanginn. Við ákveðnar að-
stæður, segir Bourdieu, er hægt að beita sjálfsrýni á tilhneigingar (e. dispositions) sínar og þannig
getur veruhátturinn orðið að meðvituðu, persónulegu verkefni (Bourdieu, 2000). Slíkt gerist einmitt
helst fyrir tilstilli einhvers konar truflunar á veruhættinum, til að mynda ef misgengi verður á milli
veruháttar og þess vettvangs sem einstaklingurinn stígur inn á. Slíkt ástand kölluðu Bourdieu og
Passeron (1977) hystereisis. Við það skapast ákveðin „krísa“ á vettvangi sjálfsmyndarinnar þar sem
einstaklingurinn fer að bera sig saman við þá sem ráða lögum og lofum á vettvangi og áttar sig á því
að hann stenst ekki samanburð. Hann mun alltaf lúta í lægra haldi ef fram heldur sem horfir. Þá tekur
við ferli þar sem einstaklingurinn reynir að móta sig til samræmis við þann veruhátt sem samþykkt-
ur er innan vettvangs (Bourdieu, 1977) og verður það ferli fyrirferðarmikill hluti af sjálfsmyndar-
sköpun (e. identity formation) einstaklingsins. Slík breyting á sér stað við félagslega uppsveiflu (e.