Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Blaðsíða 20

Mótun verðuga sjálfsins í menntaskólanum
20 ..
upward social mobility). Um leið og einstaklingur tileinkar sér t.d. smekk og orðræðu akademíunnar
myndast skil milli upprunavettvangs og hins nýja vettvangs sem hann stígur inn í (Reay, 1996).
Rannsóknir hafa þó sýnt að tileinkun nýrrar stéttarstöðu með ofangreindum hætti er sjaldnast full-
gerð. Algengara er að einstaklingar falli milli skips og bryggju í stéttarlegum skilningi og upplifi sig
hvorki sem hluta af sínu fyrra tengslaneti né heldur sem fullgilda meðlimi millistéttarinnar (Jin og
Ball, 2020; Reay, 2017). Þannig kann að eiga sér stað ferli sem Bourdieu kallaði klofning veruháttar
(fr. habitus clivé) en misgengi á milli veruháttar og vettvangs gerir það að verkum að veruháttur
einstaklingsins tapar samhljómi sínum og upplifun sjálfsins verður brotakennd (Bourdieu, 2004).
Stéttaraðgreining og félagslegur hreyfanleiki í gegnum menntun
Stéttaskipting á Íslandi hverfist að miklu leyti um flokkun fólks eftir menntun og starfsheitum. Sí-
fellt stærra hlutfall landsmanna sinnir svokölluðum hvítflibbastörfum. Félagsfræðingar hafa löngum
skipt störfum í hvítflibba- og bláflibbastörf en hvítflibbastörf mætti skilgreina sem þekkingarstörf
(e. knowledge work) og störf sem í almennri umræðu fela í sér starfsframa (e. career), þ.e. þar sem
möguleiki er á því að vinna sig upp í stigveldi fyrirtækja hvað varðar virðingu, völd og laun. Slík
störf einkennast einnig oft af mannaforráðum. Bláflibbastörf, svokölluð, byggja hins vegar á verk-
legri þekkingu og skipa fólki oftar en ekki í lægri valdastöðu innan fyrirtækja og úti í samfélaginu
almennt. Hins vegar geta bláflibbar einnig verið í aðstöðu til nýtingar á vinnukrafti annarra í gegnum
mannaforráðii og sjálfstæðan atvinnurekstur og skilgreinast þess vegna margir innan millistéttar.
Bændur eru til að mynda dæmi um bláflibba sem skipuðu stærstu millistéttina í landinu í margar
aldir (Guðmundur Ævar Oddsson, 2019).iii Takmarkaðir möguleikar eru hins vegar til framgangs í
starfi og oft er talað um slík störf fyrst og fremst sem vinnu (e. work) frekar en starfsframa (e. ca-
reer) (Lucas og Buzzanell, 2004). Þessi stéttaaðgreining er gerð mjög afgerandi í gegnum mennta-
kerfið. Ekki er langt síðan verknám var haft í öðrum skólastofnunum án möguleika til að ljúka
stúdentsprófi eða fá aðgang að háskólanámi. Í nýrri framhaldsskólum, sem stofnaðir voru eftir 1970,
var bók- og verknám haft innan sömu stofnunar. Eldri framhaldsskólar, gömlu menntaskólarnir,
sinna enn eingöngu bóknámi og byggja á gömlu aðgreindu hefðinni. Jonsson og Beach (2015) hafa
greint staðalmyndir um verknáms- og bóknámsnemendur í sænskum framhaldsskólum sem krist-
alla vel þennan stéttamun varðandi virðingu. Bóknámsnemendum var lýst sem samviskusömum og
árangursríkum og með skýra framtíðarsýn og góða tungumálahæfni. Verknámsnemendum var lýst
sem undir meðallagi og lötum og sagðir skorta orðaforða, lestrarhæfni og áhuga á menntun. Verk-
námsnemendum eru eignaðir eiginleikar sem bláflibbar og fólk í lægri stéttum hafa lengi búið við
(Lawler, 2005; Skeggs, 1997).
Þegar talað er um félagslegan hreyfanleika upp á við er oftar en ekki verið að vísa í tilflutning
fólks úr bláflibbastörfum í hvítflibbastörf. Hins vegar má einnig útskýra félagslegan hreyfanleika
milli kynslóða að einhverju leyti með breytingum í atvinnuvegum undanfarna áratugi þar sem aukn-
ing hefur orðið á störfum sem tengjast tækni, stjórnun og umsýslu, á meðan samdráttur hefur verið
í frumvinnslugreinum og iðnaði (P. Brown o.fl., 2013; Reay, 2013). Þessi þróun hefur haft umtals-
verð áhrif á lífshætti fólks og afkomu og ljóst að hefðbundnar flokkanir og kenningar um félags-
legan hreyfanleika þurfa að taka mið af breyttum veruleika. Þrátt fyrir breytingar á atvinnuvegum
hefur aðgreining stétta viðhaldist en þörf efri stétta til að viðhalda sér í gegnum aðgreiningu hverfur
ekki þótt atvinnuhættir þjóða taki breytingum. Þannig er mikilvægt að hafa í huga að félagslegt
réttlæti snýst ekki aðeins um að hafa möguleika á tiltekinni menntun og í kjölfarið aðgengi að hvít-
flibbastörfum, heldur snýst réttlæti fyrst og fremst um möguleikann á því að lifa mannsæmandi og
virðingarverðu lífi hver svo sem starfstitillinn er (Tawney, 1964). Í því felst að taka þarf til gagn-
rýninnar skoðunar þær forsendur sem undirbyggja flokkanir á fólki eftir starfsheitum. Hér er t.d. átt
við þá orðræðu sem setur verklega þekkingu skör lægra en bóklega þekkingu, á þeim forsendum að
um andstæðuvensl (e. binary opposition) sé að ræða. Hugmyndin um verðleikaræði (e. meritocracy)
á sinn þátt í að réttlæta félagslegan ójöfnuð (Bourdieu, 1993; Reay, 2017). Í stað þess að vinna í átt