Íslenska þjóðfélagið - 16.12.2022, Blaðsíða 67

Guðný Björk Eydal, Ingólfur V. Gíslason og Tómas Bjarnason
67 ..
og leikskólum alfarið (Blum og Dobrotić, 2021). Frá 16. mars 2020 giltu þó ákveðnar fjöldatak-
markanir. Leikskólar máttu vera opnir eins og venjulega sem og grunnskólar nema hvað þar giltu
þær takmarkanir að ekki máttu vera fleiri en 20 nemendur í hverri stofu og séð yrði til þess að stórir
hópar hittust ekki t.d. í matsal eða á leiksvæði (Guðný Björk Eydal og Ingólfur V. Gíslason, 2021).
Það raskaði starfi skólanna að einhverju leyti. Áhrif faraldursins á umönnunarábyrgð foreldra voru
því væntanlega minni en í þeim þjóðfélögum þar sem leik- og grunnskólum var lokað.
Í öðru lagi teljast Íslendingar vera mjög framarlega meðal þjóða veraldar þegar kemur að kynja-
jafnrétti og hafa vermt fyrsta sæti í alþjóðasamanburði World Economic Forum frá 2009. Könnunin
International Social Survey (ISSP) árið 2012 sýndi afar lítinn stuðning við kynbundna verkaskipt-
ingu og 84% svarenda hérlendis voru ósammála þeirri fullyrðingu að hlutverk karla væri að sinna
launavinnu en hlutverk kvenna að sinna heimilinu (Kolbeinn Stefánsson o.fl., 2020).
Stuðningur við jafna skiptingu fæðingarorlofs milli mæðra og feðra er einna mestur hér á landi,
ásamt Norðurlöndunum, Þýskalandi og Frakklandi, af 30 löndum sem mæld voru í ISSP árið 2012
(Adema o.fl., 2017). Fleiri athuganir benda til þess að stuðningur við kynbundna verkaskiptingu
sé ekki útbreiddur á Íslandi frekar en í öðrum norrænum löndum (Þorgerður Þorvaldsdóttir, 2011).
Þetta ætti að þýða að líklegt sé að innan íslenskra fjölskyldna sé það samningsatriði, frekar en fyrir
fram gefið, hvort foreldra eigi að vera heima ef þörf er á slíku vegna barns eða barna, svo sem þegar
röskun verður á starfi leik- eða grunnskóla.
Í þriðja lagi, og þessu tengt, þá er atvinnuþátttaka íslenskra kvenna mjög mikil. Árið 2019 var
91% karla á aldrinum 25–64 ára á vinnumarkaði og 83% kvenna (Hagstofa.is,e.d. b). Þá hefur dregið
úr kynbundnum launamun hérlendis á síðustu árum. Samkvæmt mælingum Hagstofu Íslands var
óleiðréttur launamunur kynjanna 20,5% árið 2008 en 13,9% árið 2019 (Hagstofa .is, e.d. d). Hvort
tveggja ætti að ýta undir jafna stöðu karla og kvenna þegar kemur að því að ákveða hvort foreldrið
á að vera heima með barni eða börnum ef þörf er á því.
Þó farsóttin hafi almennt haft mikil áhrif á atvinnustöðu fólks, og einnig hvar vinnan var fram-
kvæmd, voru afleiðingar hvað þetta tvennt varðar ekki mjög kynbundnar hérlendis. Milli annars árs-
fjórðungs 2019 og 2020 dró úr atvinnuþátttöku bæði karla og kvenna (25–64 ára) en þó aðeins lítil-
lega meira meðal kvenna (-4%) en karla (-2%). Atvinnuleysi jókst einnig milli ára, en sú aukning var
áþekk hjá körlum og konum. Atvinnuleysi kynjanna var þannig svipað á öðrum ársfjórðungi 2020,
6% hjá körlum og tæp 7% hjá konum (Hagstofa.is, e.d. a). Samanburður á árstölum 2020 og 2019
sýna einnig að breytingar á atvinnuþátttöku, hlutfalli starfandi og atvinnuleysi voru mjög áþekkar
hjá kynjunum (Hagstofa.is, e.d. b).
Tölur Hagstofu sýna að fjöldi stunda sem unnar voru í fjarvinnu heima jukust mikið milli annars
ársfjórðungs 2019 og 2020. Hjá 25-64 ára körlum um tæpar 12 stundir á viku og rúmar 11 stundir hjá
konum (Hagstofa.is, e.d. b). Fjarvinnna jókst mun meira í hópi langskólamenntaðra en annarra, enda
störf þeirra oftar með þeim hætti að þau má vinna óháð staðsetningu (Hagstofa.is, e.d. c).
Í fjórða lagi hefur verið unnið að því hérlendis að auka möguleika karla til þátttöku í heimilis-
lífi og umönnun barna sinna. Á nokkrum árum færðist íslenskt samfélag frá „veikri“ stöðu feðra í
umönnun barna til nokkuð sterkrar, svo notuð séu hugtök Hobson og Morgan (2002). Sameiginleg
forsjá barna við skilnað var leidd í lög 1992 og var lögfest sem meginregla árið 2006. Á vordögum
árið 2000 voru síðan sett lög um fæðingar- og foreldraorlof þar sem feður fengu þrjá óframseljan-
lega mánuði fæðingarorlofs. Á einni nóttu jókst fæðingarorlofstaka íslenskra feðra úr 0,3% í tæp
90%. Feður sem hafa nýtt sér réttinn eru mun virkari í barnaumönnun en áður hefur þekkst (Ásdís A.
Arnalds o.fl., 2019; 2022) og í betri tengslum við afkvæmi sín en gengur og gerist í öðrum löndum
(Ársæll Már Arnarsson og Hermína Gunnþórsdóttir, 2016).
Eigindleg athugun bendir til þess að ungir íslenskir barnlausir karlar líti á nána umönnun eigin
barna sem hluta karlmennsku (Ásta Jóhannsdóttir og Ingólfur V. Gíslason, 2018). Þó er mæðra-
hyggja enn rík í íslensku samfélagi og töluverður þrýstingur á mæður að haga sér í samræmi við það
(Gyða M. Pétursdóttir, 2009; Sunna Símonardóttir, 2016). Það sést til dæmis á því að mæður eru lík-