Læknaneminn - 01.04.1995, Blaðsíða 27

HORMÓNAMEÐFERÐ
prógesteróns sjást m.a. á því að í háum skömmtum
getur það haft róandi eða jafnvel svæfandi áhrif.
Hemjandi áhrif prógesterónseru talin koma frá hinu
virka niðurbrotsefni, allópregnanólón. (8)
Um mikilvægi testósteróns hjá konum hefur ekki
verið mikið fjallað undanfarin ár, en auk þess að
vera nauðsynlegt fyrir estradíól framleiðslu hefur
það trúlega talsverðu hlutverki að gegna fyrir kyn-
hvötina. Samhliða þeirri aukningu sem verður á
estrógen framleiðslunni um miðbik tíðahrings,
verður einnig aukning á testósteróni og á það trúlega
þátt í því, ásamt estradíóli, að konur finna oft fyrir
aukinni kynhvöt á þessu tímabili (9).
Um áhrif kynstera á efnaskipti og mikilvægi þess
verður fjallað hér á eftir.
Einkenni hormónaskorts um og eftir
tíðahvörf
Þegar talað er um afleiðingar minnkaðrar
hormónaframleiðslu eftir tíðahvörf er að jafnaði átt
við estrógenskort. Algengt er að skipta einkennum
hormónaskorts í þrennt. I fyrsta lagi skammtíma
einkenni. I öðru lagi snemm- og síðkomnar
afleiðingar minnkaðrar framleiðslu estrógens og
prógesteróns og í þriðja lagi langtímaafleiðingar.
Þeir sem vilja sjúkdómsgera tíðahvörfin tala jafnvel
um heilkenni tíðahvarfanna (the menopausal
syndrome) (10).
Skammtíma einkennin eru fyrst og fremst
bæðingartruflanir sem stafa af óreglulegu egglosi
með lítilli eða engri framleiðslu prógesteróns. Þá
koma fyrir svitakóf og hitasteypur, sem eru hin
dæmigerðu einkenni breytingaskeiðs kvenna (6).
Engin ein góð kenning er til sem skýrir út
lífeðlisfræðina á bak við hitakófin sem konur upplifa
um tíðahvörfin. Rétt er að geta þess hér að karlmenn
verða fyrir því sama ef testósterón fellur skyndilega,
t.d. við skurðaðgerð eða við lyfjameðferð, sem
stöðvar framleiðsluna (11). Ein skýringin er sú að
vegna nálægðar milli þeirra stöðva í undirstúku
heilans (hypothalamus) sem stjórna losun stýri-
hormónsins (GnRH), sem örva losun lúteótrópíns
(LH) og follíkúlótrópíns (FSH), og stöðvanna sem
hafa með varmastjórnun að gera, séu tengsl þarna á
milli og óróleiki í fyrri stöðvunum valdi ójafnvægi í
þeim síðarnefndu (8). Þetta skýrir þó ekki nema
hluta af fyrirbærinu.
Hitakóf og svitaböð trufla meðal annars nætur-
svefn, en geta einnig komið fyrirvaralaust mörgum
sinnum á dag. Þau leiða oft af sér þreytu og almenna
vanlíðan, sem getur snúist upp í kvíða og þunglyndi.
Misjafnt er hve lengi þessi einkenni standa, en þau
geta varað í mörg ár og haft veruleg áhrif á lífsgæði
kvenna eftir tíðahvörfin. Umdeilt er meðal lækna
hvort estrógen, eða skortur á því, hafi bein áhrif á
geðheilsu kvenna. Vitað er að estrógen hefur örvandi
áhrif á ýmsa þætti heilastarfsemi sem hægt er að
mæla í venjulegum tíðahring og estrógengjöf til
kvenna sem þjást af ýmsum einkennum estrógen-
skorts bætir líðan þeirra. Með tvíblindum aðferðum,
hafa sést jákvæð áhrif estrógens umfram lyfleysu-
áhrif (placebo effect), t.d. á þætti sem taka til
þunglyndis, en niðurstöður eru langt því frá einhlítar
(12).
Snemm og síðkomnir kvillar sem tengjast breyt-
ingaskeiði geta verið margskonar og leitt hver af
öðrum. Oft eru það allmenn óþægindi, dofatil-
finning, hjartsláttarköst, svefnleysi, höfuðverkur,
svimi, síþreyta, vansæld (dysphoria), minnkuð
kynhvöt, stoðkerfis- og liðverkir, sviði í skeið,
þvagleki, húðþurrkur, augnkvartanir, brjóstaspenna,
bjúgsöfnun ofl.
Það eru að jafnaði fyrstu og almennu einkenni
estrógenskorts sent konan sjálf finnur, sem valda því
að hún leitar læknishjálpar. Stundum geta aðalkvart-
anir snúist rneira um það sem lýtur að áþreyfan-
legum einkennum eins og þurrki í leggöngum og
endurteknum þvagfærasýkingum. Þessi einkenni
koma misfljótt fram, en geta verið farin að gera vart
við sig jafnvel áður en blæðingar hafa alveg hætt.
Undanfarna áratugi hefur athygli læknavísind-
anna ekki síður snúist um langtímaafleiðingar
estrógenskorts og þá fyrst og fremst hjarta- og
æðasjúkdóma og beinþynningu.
Það er vel þekkt að konur undir fimmtugu eru í
minni hættu á að fá hjartasjúkdóma en karlar. Tíðni
á kransæðasjúkdóma kvenna undir fimmtugu er
aðeins 20% af því sem hún er hjá körlum. En þetta
breytist eftir tíðahvörfin. Talið er að það séu estró-
gen konunnar sem vernda hana gegn æðakölkun á
fyrri hluta ævinnar en sú vernd hverfi þegar estró-
genframleiðsla minnkar. Estrógen hefur margþætt
áhrif á kolvetnisbúskap og fituefnaskipti og minnk-
uð estrógenframleiðsla leiðir til þess að testósterón
fær aukið vægi Það lýsir sér best í breyttri fitu-
LÆKNANEMINN 1. tbl. 1995 48. árg
25