Tímarit hjúkrunarfræðinga - 2024, Qupperneq 46

44 Tímarit hjúkrunarfræðinga | 2. tbl. 100. árg. 2024
Mér fannst ég verða aftur ég sjálf: Reynsla kvenna af notkun hormónauppbótarmeðferðar á breytingaskeiði
kom fram að þær fundu fyrir breytingum á líkamlegri og andlegri
líðan. Einnig fundu þær minni kynlöngun og sögðu að stuðningur
maka skipti miklu máli fyrir þær meðan þær gengu í gegnum
breytingaskeið. Þau bjargráð sem þær nýttu sér til að takast
á við breytingaskeiðið var aukin hreyfing, hollara mataræði
ásamt náttúru- eða hormónalyfjum. Niðurstöður í rannsókninni
sýndu einnig að þær töldu að fræðslu væri ábótavant bæði til
heilbrigðisstarfsmanna og til kvenna sjálfra. Konur eru oft illa
undirbúnar undir breytingaskeiðið og kom það fram í rann-
sókn Steinunnar Kristbjargar Zophoníasdóttur (2020). Upplifun
kvenna í rannsókn hennar var einnig svefnleysi, skortur á
kynlöngun og þurrkur í leggöngum sem skerti lífsgæði þeirra.
Snemmkomið breytingaskeið hefur lítið verið til umfjöllunar hér
á landi og í rannsókn Sólrúnar Ólínu Sigurðardóttur (2018) kom
fram að erfitt var fyrir konur að ganga í gegnum snemmkomið
breytingaskeið og hefðu þær viljað fá meiri hlustun og skilning
meðal fagfólks. Ekki eru til nýlegar rannsóknir um reynslu
kvenna af hormónauppbótarmeðferð og sýndi rannsókn
Herdísar Sveinsdóttur (2005) að konur höfðu jákvætt viðhorf til
hormóna á breytingaskeiði og þær sem fengu upplýsingar frá
læknum voru jákvæðari en þær sem fengu upplýsingar frá vinum
og ættingjum. Jákvæð viðhorf til hormóna tengdust auknum
aldri, tíma frá síðustu tíðablæðingum og núverandi notkun á
hormónauppbótarmeðferð.
Í dag er hormónauppbótarmeðferð í tengslum við breytinga-
skeið árangursríkasti meðferðarmöguleikinn til meðhöndlunar
við líkamlegri og andlegri vanlíðan (Flores o.fl., 51 2021;
Lambrinoudaki o.fl., 2022). Þegar velja á hormónauppbótar-
meðferð við einkennum breytingaskeiðs þá er mikilvægt að
skoða ýmsa þætti, til dæmis aldur, hvenær tíðahvörf hófust og
tegund hormónauppbótarmeðferðar, skammta og lyfjaform.
Hormónauppbótarmeðferð er talin vera örugg og árangursrík
meðferð gagnvart einkennum breytingaskeiðs hjá heilbrigðum
konum sem eru yngri en 60 ára eða styttra en tíu ár liðin frá greiningu
tíðahvarfa. Rannsóknir benda til að hormónauppbótarmeðferð
hafi jákvæð áhrif á beinþéttni, hjarta- og æðasjúkdóma og
sykursýki tegund 2 (Flores o.fl., 2021). Vaccaro og félagar (2021)
framkvæmdu rannsókn sem fjallaði um hvernig ítalskar konur
upplifðu breytingaskeiðið og kom þar fram að 51,9% þátttakenda
þekktu hormónauppbótarmeðferð og jókst þekking hjá þátt-
takendum sem voru með lengri skólagöngu og með auknum
aldri. Meðal þeirra kvenna sem voru komnar í eftirtíðahvörf
sögðust 7,6% nota hormónauppbótarmeðferð en 6,5% sögðust
nota smáskammtalyf og/eða plöntuhormón. Af þeim sem
voru á meðferð þá var meirihlutinn á náttúrulyfjum. Meirihluti
kvenna (um 70%) greindi frá líkamlegum og andlegum ávinningi
við einhvers konar meðferð á breytingaskeiði en 68% töldu
hins vegar ekki nauðsynlegt að nota lyf því þeirra skoðun
var að tíðahvörf væru lífeðlisfræðilegt ástand.
Kynhormón kvenna eru estrógen, prógesterón og testósterón
og á breytingaskeiði minnkar framleiðsla þessara hormóna (La
Rosa o.fl., 2019). Skortur á estrógeni hjá konum getur valdið
náms- og minnisskerðingu, svefn- og geðröskunum, hitakófum
og aukið hættu á hjarta- og æðasjúkdómum (Moran o.fl., 2021).
Meta þarf hættu á krabbameini, hjarta- og æðasjúkdómum og
blóðtappa áður en hormónauppbótarmeðferð er hafin (Gosset
o.fl., 2021). Estrógen um húð er talið vera öruggasta lyfjaformið í
hormónauppbótarmeðferð á breytingaskeiði með engri hættu á
blóðtappamyndun (Donohoe o.fl., 2022; LaVasseur o.fl., 2022). Því
ætti hormónauppbótarmeðferð um húð með estrógeni að vera
æskileg fyrir konur eftir tíðahvörf sem eru með áhættuþætti fyrir
hjarta- og æðasjúkdóma eða sem lifa með offitu. Til að meðhöndla
vandamál í kyn- og þvagfærum kvenna eftir tíðahvörf, eins og
þurrk í leggöngum og tíðar þvagfærasýkingar, hafa rannsóknir
sýnt að estrógen sem gefið er staðbundið í leggöng sé áhrifaríkasta
meðferðin (Flores o.fl., 2021).
Flestar hormónauppbótarmeðferðir á breytingaskeiði fela í sér
estrógen og prógesterón. Þær konur sem hafa farið í legnám geta
verið eingöngu á estrógeni. Prógesterón meðferð er aðallega
notuð hjá konum sem eru á estrógeni til að draga úr hættu á
legslímukrabbameini því estrógen meðferð þykkir legslímhúðina
(LaVasseur o.fl., 2022; Mehta o.fl., 2021). Ef þörf er á prógesterón
þá eru rannsóknir sem benda til að míkrómalað prógesterón valdi
minni aukaverkunum þegar kemur að hættu á bláæðablóðtappa
en eldri gerðir prógesteróns (Donohoe o.fl., 2022). Prógesterón
getur haft róandi áhrif og bætir svefn (Mehta o.fl., 2021; Minkin,
2019). Konur hafa notað testósterón í yfir 80 ár til meðhöndlunar
á breytingaskeiði og eftir tíðahvörfin (Donovitz, 2022). Hjá konum
er lífeðlisfræðilegri virkni testósteróns talin fela í sér stjórnun á
kynhvöt og kynferðislegri örvun (Glaser, 2011). Til skamms tíma
er meðferð með testósteróni almennt vel þolanleg (Jayasena
o.fl., 2019). Vísbendingar gefa til kynna að testósterón geti
verið verndandi þáttur gegn brjóstakrabbameini og beinþéttni
konunnar (Donovitz, 2022). Í rannsókn Glaser o.fl. (2019) kom
fram eftir að konum hafði verið fylgt eftir í tíu ár að meðferð
með testósteróni tengdist 39% lægri tíðni brjóstakrabbameins
en spáð var af Surveillance Epidemiologic End Result sem er
stofnun sem heldur utan um fjölda tilfella af krabbameini í
Bandaríkjunum (Healthy People 2030, ed). Tilviljanakenndar
samanburðarrannsóknir sem bera saman testósterón meðferð
hjá konum við lyfleysu hafa ekki sýnt fram á marktækan mun á
tilviki tíðni fyrir hvers kyns afleiðingar hjarta- og æðasjúkdóma,
þar með talið bláæðablóðtappa (Jayasena o.fl., 2019). Aukinn
áhugi er á hlutverki testósteróns meðferðar á kyndeyfð kvenna
eftir tíðahvörf. Í samanburðarrannsókn Islam og félaga (2019) kom
í ljós marktækur munur á notkun testósteróns varðandi fjölda
ánægjustunda í kynlífi, á kynlöngun, kynörvun, fullnægingu,
ánægju og bætta sjálfsmynd þegar borið var saman við töku
lyfleysu. Bandaríska matvælalyfjaeftirlitið FDA hefur ekki samþykkt
að nota testósterón vegna minnkaðrar kynlöngunar hjá konum þó
að rannsóknir hafi sýnt fram á jákvæð áhrif (Uloko o.fl, 2022). En
þess ber að geta að verulegur skortur er á langtímarannsóknum
sem meta áhrif hormónauppbótarmeðferðar á heilsu og líðan
kvenna í heiminum.
Fáar rannsóknir hafa verið gerðar á reynslu kvenna af notkun
hormónauppbótarmeðferðar á breytingaskeiði. Í rannsókn
Dotlic og félaga (2020) kom fram að konur sem höfðu nýtt
sér hormónauppbótarmeðferð í 44 mánuði fundu fyrir
betri lífsgæðum, bæði líkamlegum og andlegum. Einnig
sýndi rannsókn Wium-Andersen og félaga (2022) fram á ef
hormónauppbótarmeðferð var hafin fyrir 50 ára aldur var tvöfalt
meiri hætta á greiningu þunglyndis en líkurnar minnkuðu ef
hormónauppbótarmeðferð var hafin eftir 54 ára aldur. Staðbundin
hormónauppbótarmeðferð tengdist ekki aukinni áhættu á
þunglyndi óháð aldri.
Markmið þessarar rannsóknar var að afla aukinnar þekkingar
á reynslu kvenna af notkun hormónauppbótarmeðferðar á
breytingaskeiði. Rannsóknarspurningin er: Hver er reynsla kvenna
af notkun hormónauppbótarmeðferðar á breytingaskeiði.