Íslenska þjóðfélagið - 01.05.2010, Síða 4

6
Lánsama eyland, þar sem allir menn eru jafnir, en ekki grófir, ekki enn. W. H. Auden, Ísland
heimsótt á ný (1964).
Ein kona...neitaði að svara. Hún sagði: „Það eru bara til tvær stéttir, kurteist og kúltiverað
fólk af góðum ættum og hinir.“ Hún neitaði að ræða þetta frekar því, „ég er alls ekki
snobbuð“. Dóra S. Bjarnason, Jafnræði í lagskiptu samfélagi (1976).
Það hafa alltaf verið til ríkir og ekki ríkir og jafnvel fátækir í þessu landi. Fyrir stuttu var
samt ekki meiri munur en svo að talað var um stéttlaust samfélag. Það sjá allir að það er
hlægilegt kjaftæði að halda því fram í dag. Dr. Gunni (DV 2006).

Inngangur
Félagsfræðingar hafa löngum verið uppteknir af hugmyndum almennings um stéttakerfi og
eigin stéttarstöðu. Mikilvægustu frumkvöðlar félagsfræðinnar, Karl Marx (1972), Max Weber
(1978) og Emile Durkheim (1933), settu t.a.m. allir fram kenningar sem lúta að téðum hug-
myndum. Allar götur síðan hafa félagsfræðingar lagt áherslu á að rannsaka huglæga hlið
stéttakerfa. Meðal rannsóknarefna eru stéttarviðhorf (Fichter, 1972), skynjun stéttaátaka
(Visher, 1983), stéttavitund (Jackman og Jackman, 1983), stéttarvitund (Wright, 1989),
stéttarímyndir (Kelley og Evans, 1992) og stéttarsjálfsmyndir (Edlund, 2003), svo eitthvað sé
nefnt. Hins vegar hefur lítið farið fyrir rannsóknum af þessu tagi hér á landi, burtséð frá
nokkrum áhugaverðum rannsóknum sem gerðar voru á áttunda áratugnum og koma inn á þetta
svið (Dóra S. Bjarnason, 1974; Sigurjón Björnsson o.fl., 1977; Tomasson, 1980; Þorbjörn
Broddason og Webb, 1975). Hérlendis hefur auk þess ekki tíðkast að leggja fyrir sígildar
spurningar alþjóðlegra viðhorfskannana um „huglæga stéttarstöðu― (Centers, 1949), m.ö.o. að
spyrja svarendur hvaða þjóðfélagsstétt þeir tilheyra. Í ár urðu þó ákveðin tímamót hvað þetta
varðar með þátttöku Íslands í alþjóðlegu viðhorfskönnuninni International Social Survey
Programme. Í ljósi þess sem nefnt hefur verið hér að framan og örra þjóðfélagsbreytinga
síðustu ára, sér í lagi mikillar aukningar efnahagslegs ójafnaðar (Arnaldur Kristjánsson og
Stefán Ólafsson, 2009) og efnahagshrunsins, er löngu tímabært að bæta úr fyrrgreindri van-
rækslu rannsókna á huglægri hlið íslenska stéttakerfisins.
Markmið þessarar greinar er tvíþætt: Fyrst og fremst er markmiðið að skoða stéttavitund
(e. class awareness) Íslendinga með því að greina svör við spurningu um huglæga stéttarstöðu
sem safnað var í viðhorfskönnun í kjölfar efnahagshrunsins haustið 2008 (Guðni Th.
Jóhannesson, 2009) og bera síðan svörin saman við sams konar svör frá 49 löndum sem tóku
þátt í Alþjóðlegu lífsgildakönnuninni (e. World Values Survey) árið 2005. Í öðru lagi er
ætlunin að setja fram kenningu um huglæga stéttarstöðu, sem skeytir saman kenningu Webers
(1978) um þjóðfélagsstéttir og kenningum um viðmiðunarhópa (Bott, 1957; Lockwood, 1966;
Merton, 1968; Stouffer o.fl., 1949). Jafnframt greini ég gögnin út frá umræddum kenninga-
ramma. Að auki reifa ég tilgátu um tengsl einstaklingsvæðingar og aukinna áhrifa við-
miðunarhópa á huglæga stéttarstöðu.
Stéttavitund skírskotar hér til þeirrar tilhneigingar fólks að sjá þjóðfélag sitt skiptast upp
í tvær eða fleiri þjóðfélagsstéttir (Rothman, 2002). Fyrsta skrefið í rannsókn á stéttavitund er
því að grafast fyrir um hvort viðmælendur kannist við stéttaheiti, hvort þeir séu tilbúnir að